Агаар-бойдустан чайгаар бүткен, биске кончуг чугула чүүлдерни хүн бүрүде ажыглап чорааш, оларның бистиң амыдыралывыска чүү хире эргежок чугулазын ожаавас бис. Олар чокта чуртталгавыс бергедежип, харын-даа мырыңай амы-тын кес кырында келген ышкаш апаарга, ук чүүлдерниң чүү хире үнелиин ол дээрезинде билип каар бис. Ындыг үнелиг чүүлдерниң бирээзи – чер-чуртувустуң эм-дом сагаан суу.
Бир эвес Тываны алыр болза, оран-делегейниң суунуң оларга чүү хире хайыралыын, ажыктыын херек кырында медереп биле берген кижилер Хову-Аксы суурнуң чурттакчылары деп болур.
Бо суурнуң суг-биле хандырылгазын экижидер дугайында чугаа 2013 чылда-ла эгелээн. Оон бээр сес чылдың нүүрүн тус черниң чону көре берген, “аскак хой ыравышаан”.
Хову-Аксы суурга суг сордуруп алыр чаа пунктуну тударының айтырыын Тудуг талазы-биле техниктиг чөвүлелдиң үнүүшкүннүг хуралын 2013 чылдың апрель айда Тыва Республиканың Баштыңының албан-дужаалынга ажылдап турган Шолбан Кара-оол эрттирген. Чүге дээрге бо чугула объектини дарый тутпас болза, Чеди-Хөл кожууннуң төвүнүң чүгле суг хандырылгазы эвес, а чаагайжыды туткан бажыңнарның чылыдылга четкизи үрелип болур.
Ол хуралга Новосибирск хоорайда «Сибирское предприятие «Росводоканал» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң чиңгине директору Вячеслав Низковских база киришкен. Ооң удуртуп турары организация черже хандыр киир каккан хоолайлар-биле суг сордурар объектилерни тудуп турарын, ооң чарыгдалдары эвээш эвес болурун дыңнаткан. Акша-төгерик талазы-биле бергедээшкиннер республикада бар болгаш, Хову-Аксынга кандыг хевирниң суг сордурар пунктузун тударынга хамаарыштыр тодаргай шиитпир ынчан хүлээп алдынмайн барган.
1960 чылдарда туткан суг сордурар пунктунуң, суурнуң суг дамчыдар четкизиниң хоолайлары болгаш өске-даа дериг-херексели эргилээнинден 2017 чылдың апрель айда үрелиишкин соонда Хову-Аксының чаагайжыды туткан бажыңнарын суг-биле хандырылгазынга үзүктелиишкиннер бо-ла болур апарган. Чурттакчы чоннуң чемге ажыглаар суун суг кудар доскаарлыг машиналарга эккеп турары сөөлгү чылдарда суурнуң чонунга чаңчыл апарган деп болур. Тус черниң эрге-чагыргазы ону чонга ажыктыг ажыл кылдыр көргүзер янзылыг апарган.
Суг сордурар пункт ажыглалдан шуут үнүп, Хову-Аксының одалга төвүнге болгаш чылыдылга системазынга ажыглаар суг чок артып каап болурунуң айыылы тыптып келген. Ынчангаш совет үеде туттунган суг сордурар пунктуну чаартыр деп шиитпир хүлээп алдынган. Бо объектини чаартыр дээни шоолуг-ла эвес түңнелдиг дээрзин специалистер билип турган-на боор. Чүге дээрге Элегес хемден сордурган суг эң ылаңгыя чазын болгаш чайгы үер үезинде боралгактыг болуру билдингир. Бир эвес тускай хоолайны чер адаанче хандыр киир хап, сугнуң эң арыг деңнелинден ону сордуруп алыр объектини туткан болза, алызы барып черле кедилиг болур ийик. Ындыг ажыл улуг хемчээлдиг, хөй акша-төгерик чарыгдаар апаары база билдингир. Тываның бюджединге аар чүък болуру чугаажок.
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң “май чарлыктарын” күүседири-биле ажылдап кылган "Экология" федералдыг национал төлевилелдиң бир кезии боор “Арыг суг” төлевилелче Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузунуң чаартылгазын республиканың удуртулгазы киирер аргалыг болган. Ол төлевилелге киирип алырга, ажыл-херек чайгаар бүде бербес. Мында бир нарын чүүл – “Арыг суг” төлевилелче кирген объектилерге ажылдарны акшаландырарынга регион бүрүзү бодунуң үлүүн база киирери. Тыва дээрге экономиктиг күш-шыдалы ындыг-ла кончуг шыырак эвес регион дээрзи билдингир-ле болгай.
Суг сордурар пунктуну чаартырының төлевилел-смета документилерин ажылдап кылган болгаш бадылаан. Чаартылга ажылдарынга 187,9 млн. рубль акшаны тускайлаан. Республиканың «Күртудугчагыг» (“Госстройзаказ”) организация биле Санкт-Петербург хоорайда НПК «ТИМ» бүдүрүлге Хову-Аксы суурга суг сордурар пунктуну чаартыр тударының дугуржулгазын аразында чарган. Ол ажылдарның өртээниң хемчээли 179 миллион рубль. 2019 чылдың төнчүзүнде Санкт-Петербург хоорайда бүдүрүлгениң агар санынче 68 миллион рубльди шилчиткен. Ол бүдүрүлге 50 миллион рубль өртектиг дериг-херекселди садып алгаш, Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузун чаартыр тудар ужурлуг турган.
2020 чылдың август айда Тыва Республиканың прокуратуразы чугула объектиниң тудуунга хамаарыштыр хыналданы чоруткан. Ону тударын хүлээнип алган тудуг организациязы күрүне керээзи ёзугаар акша-төгерикти алгаш, тудуг объектизинге херек дериг-херекселдерни садып албааны, Хову-Аксынга сөөртүп эккелбээни, тудуг ажылдарын чорутпааны, чүгле ийи ханы оңгарны казып кааны билдинген.
Хову-Аксында социал ужур-дузалыг чугула объектиниң тудуунда кылдынмаан ажылдарны Республиканың «Күртудугчагыг» (“Госстройзаказ”) организацияның ол үедеги удуртулгазы коронавирус аарыгның салдары кылдыр тайылбырлаксааны прокуратура ажылдакчыларын кайгаткан. Хыналданың материалдарын Россияның истелге комитединче чоруткан.
Амгы үеде Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Александр Брокерт дээш өске-даа харыысалгалыг албан-дужаалдыг даргалар ынчан тургустунуп келген нарын байдал-биле холбаштыр Хову-Аксынга каш удаа чедип, суг сордурар пунктунуң тудуунуң дугайында тус черниң удуртукчулары-биле чугаалажып, кылып болур ажылдарны сайгарып турганнар.
Суг сордурар пунктунуң тудуун саадаткан, аңаа үндүрген акша-хөреңгини канчаар чарыгдаан чылдагааннар Хову-Аксы суурнуң чурттакчыларынга кандыг хамаан боор. Оларга чүгле арыг суг херек. Суг чокта – чуртталга чок.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг РФ-тиң тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Ирек Файзуллин-биле ужуражып, “Арыг суг” деп төлевилелди боттандырарының айтырыгларын республикада байдал-биле холбаштырып чугаалашканы, ТР-ниң тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйының сайыды Аяс Хунай-оолга Хову-Аксында суг сордурар пунктуну чаартыр тудуп доозар даалганы бергени “чудук адаанда чудурукту” шимчедиптер боор.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
