Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгның болгаш “Чаңгыс демниг Россия” политиктиг партияның депутаттарының дилээ-биле федералдыг бюджеттен 1,5 миллиард рубль акшаны бистиң республикага тускайлап үндүрүп берген. Бо дузаны федералдыг төптүң Тывага кичээнгейиниң херечизи болгаш республиканың удуртукчузу Владислав Ховалыгга деткимче кылдыр санап-даа болур. А кол-ла чүве – Тывада эң чидиг социал айтырыгларны шиитпирлээринге ол акшаның дузалыг болганы.
Кижилер сугну чуртталганың дамыры дээр-ле болгай. Республиканың хоорай, суурларының чурттакчыларының хүн бүрүде амыдыралынга берге айтырыгларның бирээзи суг узуп алыр кудуктарның чедишпези азы оларның бо-ла үрели бээри турган. Бо айтырыгны арбан-суму эрге-чагыргазының деңнелинден Россияның Президентизиниң деңнелинге чедир шиитпирлеп турган дизе, улуг-ла хөөредиг болбас боор.
Владимир Путинниң чон-биле 2021 чылда дорт эфиринге Сарыг-Сеп суурнуң чурттакчызы, инвалид бичии уруглуг О.К. Иргит оларның бажыңының чанында суг узуп алыр кудук чогунга хомудалды киирген. Ооң дугайында медээ Тываның эрге-чагырга органнарынга кээрге, Бүгү-российжи улусчу фронтунуң төлээлери, Дээди Хуралдың депутады, Каа-Хем кожууннуң администрациязының харыысалгалыг ажылдакчылары О.К. Иргиттиң амыдырал-чуртталгазының байдалы-биле таныжып көргеш, инвалид уруглуг иеге дузаны дүрген чедирер деп шиитпирлээннер. Ылап-ла, удатпаанда “Бастион” компания келгеш, ооң бажыңының чанынга хоолайларны черже өрүмнеп киирип, колонкалыг кудукту кылып кааннар. О.К. Иргиттиң өг-бүлезинге ындыг дуза херегин билир турза-даа, кожуун бюджединиң акшаландырыышкыны чедишпес болганының хараазы-биле тус черниң эрге-чагыргазы кудукту кылып бээр аргазы чок турган.
Мындыг янзылыг чидиг айтырыгларны федералдыг бюджеттен дуза кылдыр республикага келген 1,5 миллиард рубль акша элээн чавылдырып болур.
Тываның амгы үеде удуртукчузу Владислав Ховалыгның шиитпири ёзугаар 1, 5 миллиард рубль акшаның күсели-биле республиканың 28 суурунга колонкалыг 39 кудукту кылыр. Бо чугула ажылга 17 сая рубльди тускайлап үндүрген. Бай-Тайга кожуунга – 4, Барыын-Хемчикке – 8, Чөөн-Хемчикке – 1, Каа-Хемге – 2, Кызыл кожуунга – 6, Өвүрге – 4, Бии-Хемге – 2, Таңдыга – 2, Тере-Хөл кожуунга – 6, Улуг-Хемге – 2, Чаа-Хөл кожуунга 2 кудуктарны кылыр.
Чаа кудуктарны кылыр талазы-биле дугуржулгаларны «Бастион» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел, “Доржу” хууда сайгарлыкчы бүдүрүлге, «Тывагипрозем» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел-биле чарган. Тываның суурларының чурттакчы чонун суг-биле хандырар колонкалыг кудуктарны кылыр ажылдар бо хүннерде кожууннарда чоруп турар.
Каа-Хем кожууннуң төвү Сарыг-Сеп суурнуң Салчак Тока кудумчуга, Авыйган суурнуң Мойналыг кудумчуга колонкалыг кудукту кылыр дугуржулганы “Бастион” компания-биле чарган. Ханы скважинаны өрүмнеп кииргеш, колонканы тургузар, электри четкизинге кожар ажылдар дооступ турар. Тус черниң чурттакчы чону арыг суг-биле хандыртынар.
Каа-Хем кожууннуң Эржей суур сөөлгү үеде элээн дүрген туттунуп турар чурттакчылыг черлерниң бирээзи. Чаа көдээ клубту тудар чер участогун үндүрүп берген. Аңаа клубту тудары-биле тудуг материалдарын сөөртүп эккеп каан. Удатпас тудуп үндүрүптер клубтуң девискээринде кудукту кылып турар.
Кызыл кожууннуң Сукпак суурнуң Астахов, Кызыл болгаш Иван Брюханов кудумчуларда кудуктарның хоолайларын черже өрүмнеп кииргеш, колонкаларны тургузупкан. Кур-Чер суурнуң Рабочая кудумчузунда, Сесерлиг биле Кара-Хаак суурларда чаа кудуктарны кылган. Чаа кудуктардан сугну кудуп алырын автоматчыткан системаны колонкаларында тургускан. Ындыг дериг-херексел сугнуң кудуктан куругга төктүрүн болдурбас, электри энергиязынга камналгалыг, “кижи фактору” деп чүүлден хамаарылга чок болур.
Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик дээш өске-даа кожууннарның суурларында база чаа кудуктарны кылыр ажыл чоруп турар.
Федералдыг акша-хөреңги дузазы-биле туткан кудуктар чурттакчы чонну чүгле суг-биле хандырар эвес, суурларга огород ажыл-агыйын сайзырадырынга, чуртталга бажыңнарының чанында участоктарга картофельди болгаш ногаа аймаан тарып өстүреринге улуг ужур-дузалыг болур.
Тываның удуртукчузу Владислав Ховалыгның чарлааны “Улусчу картофель” төлевилелдиң киржикчилериниң чамдыызы бажыңнарының чанында участоктарда суг чогундан ногаа болгаш картофель тарып өстүрер аргазы чок болганнар. Чаа туттунган кудуктардан суг дамчыдар четкини бажыңнар чанынче шөйүп чорудуптар арга-сүмени чурттакчы чон тус чер эрге-чагыргаларынга саналдап киирген. Чижээлээрге, Кызыл кожууннуң Сесерлиг суурда ол ажыл эгелээн, ниитизи-биле 4 километр хире хоолай суг четкизин шөйүп турар.
Суурларда кылып турар чаа кудуктардан огородтарже сугну дамчыдып чорудуптарга, чон картофель болгаш ногаа аймаан хөйнү тарыыр арга тыптып кээр. Эң ылаңгыя хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер боттарын ногаа-биле хандырар, ажы-төлдү ажыл-ишке чаңчыктырар аргалыг апаар.
Федералдыг төптен келген 1,5 миллиард рубль акша дузазын өөредилге, культура дээш өске-даа социал айтырыгларны шиитпирлээринге база киириштирип турар болгай. Ынчангаш Тывага федералдыг дуза республиканың чурттакчы чонунга улуг социал деткимче-дир.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
#Чаңгысдемнигроссияпартиязы #Социалайтырыг #Бастионкхн #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
