Кижи аныяк үезинде чүдүлге деп чүвени херекке албас чораан. Коммунизмниң негелдези чүдүлгени хоруп турганында бооп чадавас. Ам харын, лама башкыларга баргаш, билип ап турар бис. Оларның саналы-биле, мону кылбас, ындыг чүве кылбас деп, айтып берип турары шын-даа ышкаш. Бай-Хаактың кудумчузунда час кээрге-ле, тарып каан теректерни кезип эгелээр.
Ону көргеш, эрткен барган таварылгамны сактып кээр-дир мен. 1987 чылда Бай-Хаак суурга Кочетовтан ажыл аайы-биле Пушкин кудумчузунда ам чурттап орар бажыңымга көжүп келдим. Ол бажыңга чодураалар, теректер тарып каан турган. Машиналыг болгаш гараж тудуп алыры-биле ол теректерни кезип кааптым. Бир-ле хүн, дүъш үезинде дүргени-биле пашка мүннү кыла каапкан чүве. Паштың аксында бус үнер чери дугланы бээрге, шалага салгаш, доңгайып алгаш, күш-биле аксын ажыдыптарымга, паштың аксы часты бергеш, арнымны, хөрээм иштин изиг бус чипкен. Кижи угаанын оскунупкаш, анаа-ла маңнап туруп бээр чорду. Арнымны соок сугже супкаш, хөйлеңнеримни уштурумга, эъдимниң кежи-биле уштуна берди. Буска чирткен хөйлеңни ужулбас турган чүве-дир.
Оон харын эмчиге чыткаш, үнүп келдим. Ийи дугаар таварылгам. Оон бээр база 10-даа чылдар эрткен. Дүнеки үеде хыналда кылып чорааш, эжим-биле кады «Урал» мотоциклдиг Бай-Хаактың Белинская кудумчулап чанып бар чыткан бис. Ол үеде кудумчуларга чырык бар эвес, сберкассадан ээптеривиске, мотоциклдиң чырыы өштүг чүве-биле дөмей өжүп кагды. Бичии болганда, кудумчуда теректер кээп дүшкен чыдыр, артында-ла будуктары бистерже көрүнген. Мотоциклди оожургадып четтикпээн бис. Теректиң кырынга-ла келген, мотоцикл теректерге үскеш, бисти 3-4 метр хире черже октапкан. Мурнунда олурган кижи харын-даа мотоциклдиң камгалал щидинге чораан болгаш, теректерниң будуктары кадалы бербээн. Мен соонга олурган болгаш, теректерниң будуктары оң талакы улуг салаамны чара дээпкеш, костюмумнуң оң, солагай талаларын өде халаан. Υш хире ээгим, оң талакы оорук сыйлы берген болду. Эжим бажынга, ооргазынга кемдээшкиннерни алган. Υш дугаар таварылга. Кожуун чагыргазынга ажылдап турган мен. Бир хүн даргаларым чагырга бажыңының чанында чараш шивилерни кезер деп турлар. Оларны чүге кезериңер ол? — деп айтырарымга:
— Бажыңның шып каан чараш хевирин шивилер көгүспейн тур деп харыыладылар. Төөгүде-ле тарып каан шивилерни кеспес чоор, хоржок – дээш, улгады берген кижи болгаш, оларга чугаалаарымга, харын-даа соксап кагдылар. Оон бир эртен кээримге, шивилерни орус кижиге кестирген турлар.
— Канчап бардыңар, шивилерни кеспес болдуңар — дээримге, бирээзи тургаш,
— бистер кезип турар эвес бис, орус кижиге кестирип тур бис — диштилер.
— Дөмей-ле бо бажыңда ажылдап турар ышкажыл бис, бистерге-ле багай боор-ла-дыр — дидим.
Олар херекке-даа албаан. Бир хире неделя болганда, ол-дур, ак бажыңга багай таварылга болган. Ынчангаш ам база ол кудумчуда кезип каан теректерни көргеш, бо эрткен таварылгалар бодалымга кирип келди.
Оон лама башкыларга баарымга, дириг теректерни хамаанчок кеспес, багай таварылгаларга (өлүм-чидим-даа) чедип болур деп тайылбырлады. Мени суг дириг терек кезип болбас, терек кескен черге база туруп болбас кижи-дир сен деп, башкылар тайылбырлады. Ол-даа шын бооп чадавас. Ынчангаш теректер, дириг ыяштар кезерде, лама башкыларга барып, айтыртынып чоруур болза, артык эвес боор. Өскээр бодай бербеңер, Кызыл — Эрзин оруундан чанып бар чыдарга, та кайыын ыяштар кезип, чүдүрүп алган машиналар чүве, оларның хөйүн, хүннүң чыгыы эскерип болур. Тайга-таңдывыстың ыяштары артар бе?
Сергей Оюн.
Таңды кожуун. #Шын
