ТАРАА - СЦЕНАДА

Культура амыдыралындан

Владимир ООРЖАК.

Тараа. Тыва чоннуң эрте-бурунгу бо үндезин чемин амгы үениң аныяк өскени арай-ла тоомчага албайн, чедир үнелевейн турарын хүн-бүрүде амыдыралдан бо-ла эскерип турар бис. Ынчангаш-ла боор, сураглыг режиссер Алексей Ооржактың бажынга бо бодал төрүттүнүп келген. Чогаадыкчы чаяанныг кижилер база элдеп боор чүве,  караң көрнүр хамнар ышкаш. Чуртунуң, чонунуң келир үеде салым-чолун он-он чылдар өттүр көрүп турар. Чоокта чаа-ла аравыс­тан  оскунуп алганывыс Алексей Кара-ооловичиниң күзелин эчизинге чедирип боттандырар дээш театрның чогаадыкчы коллективи дыка улуг ажылды кылган. Түңнели — “Тараа” деп шии, ооң премьеразы январь 16-да болуп эрткен.

 Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажының “Тараа” деп тоожузунга үндезилеп Кежик Коңзай бо шиини бижээн автору, ооң чугаазы:

– Кежик Константинович, “Тараа” деп шииниң канчап төрүттүнүп келгенин номчукчуга каксы таныштырып көөр силер бе?

– Шиини сценага бараалгадыр кылдыр кол идеяны берген кижи дээр болза,  Алексей Кара-оолович Ооржак. Ооң   ооргазы – сураглыг чогаалчы Кызыл-Эник Кудажының “Тараа” деп тоожузу. Тоожунуң  кол сюжедин,  бодалын алгаш, Алексей Кара-оолович-биле ажылдап эгелээн бис. Мен бодум театрның литература-драматургия талазын харыылап турар мен. Хамчык эгелей бээрге, 65 хардан өрү назылыг кижилерни Росхайгаарал чериниң улуг назылыг кижилерни камгалаар сорулгалыг тургускан дүрүмүн ёзугаар ажылче кээрин хоруп каарга, бо чүүл база шалыпкын, дүжүткүр ажылдаарынга доктарны тургускан. Телефон дамчыштыр бо маадырны бир өскээр салып аалам, ажы-төлүн база кызырып кааптаалам, сценага ынча хөй ажы-төлдү өөредип аары берге дээн янзылыг... Үш оолдан арттырып алгаш, чаа овурдан ба­за боданып көрем, тыва чон уран чүү­лүнче улуг сагыш салыр кылдыр дээрге, тоолчу кижи киирип алган мен. Оон ыңай, хөй политика албас, кол тема – тарааны салбас, күштелдирер деп башкым-биле телефон дамчыштыр дугуржуп турган бис. Бир хүн долгап келгеш, ырылардан киирип аалам, чаа жанр тараа дугайында ыр, хөйнүң ырындан киирип аалам, тараа дугайында ырылардан чогаадып көрем, чүгле ол ырылар амгы үении дег эстрадный жанр эвес, улусчу аянга чагырткан турар ужурлуг дээрге, Алексей Кара-ооловичиниң сүмезин эдерип, ону үш неделя хире чогаадып келдивис. Кол-ла идея—тараа. Тыва чон тарааны канчаар тарып, ажаап чораанын, чоннуң амыдыралында тарааның туружун, ону кайы-хире хүндүлеп чорааны дээн ышкаш айтырыгларны ажыдары. Бо-ла чүүлдерни мурнадырын кызыттым. Бир эвес, чүгле тыва чон эвес, бүгү делегей чонунуң кол чеми чүл дээр болза, ол база дөмей-ле тараа болур.

Кежиктиң чугаазының соонда, мен ба­за чашкы шаамда номчааным бо чогаал­­ды арай деп сактып кээр чордум, сарыг даштыг ном чүве ийин. Тывага хувискаал мурнунда болгаш соонда амыдыралды ядыы арат Суваңның өг-бүлезин таварыштыр бижип турар. Бурунгу тыва өгбелеривис машина-техника шуут чок, аът-шары дузазы-биле тарааны тарып-ажаап, хөй ажы-төлүн өстүр азырап чо­­раан болгай. Оларның үре-садызы бөгүн бо залда чыглып келген “Тараа” деп шиини көрүп орарывыс бо.

Шынап-ла, шиини көрүп орарга, ки­жи бажынга кандыг-даа бодал кирер. Үелерниң үскүлежии мында илейти-ле көстүп турарын кижи дораан эскерер. Бис шупту  үелерниң үскүлежиин (ХХ-ХХI век­тер) чурттап эртип турар болгай бис. Ынчангаш көрүкчүге бо тема чоок, таныш болур ужурлуг. Сайзыралдыг социализм буурап дүшкеш, ам капиталистиг демократия дээр бе... (эксперттер эдиптер боор) ындыг үеде бис. “Тараада” болза феодализм биле революция. Ону Блоктуң чогаалының дузазы-биле режиссернуң кииргени тывынгыр бодал. Бир эвес Россия империязы, революция эвес болза, Тывага амыдырал, политиктиг байдал бо хүнде келген деңнел дег шапкын хөгжүвес турган ийик.

Ам шииниң тургускан режиссеру база театрның кол режиссеру албан дужаалдыг Марина Идамның чугаазы. Эгезинде кол идея Алексей Ооржактан үнген деп, демдегледи.

– 2021 чыл Тыва Күрүнениң 100 чыл оюнга бо шиини тураскааткан. Театрның чогаадыкчы коллективи Алексей Кара-оол­овичиниң бодалын изии-биле деткээн. Кежик Коңзай бижип доозуптарга, номчуп эгелеп турдувуста, Алексей Кара-оолович кадыының байдалы-биле уламчылаар аргазы чок апарган, пандемия база эгелей берген. “Марина, сен тудуп көр” дээш меңээ дагзып каарга, катап номчааштың, черле режиссёр кижи бодунуу-биле кылыр болгай дээш, Кежик-биле бичии өскерилгелер киирипкен бис. Алексей Кара-ооловичиниң чагыы болза, тараа дугайында ыр чагып турган кижи болгай дээш, ол чагыын база ут­паан бис. Ынчангаш тараа дугайында ыры деп жанр кылып алган бис. Театрның төөгүзүн көрүп көөр болзувусса, бурунгу грек хор деп чүве турган-дыр ийин. Хор – шииниң база бир кол маадыры болуп турар аан. Ол арганы шииже ажыглап көрзе дээш, тургузукчу эштеривис...тургузукчу-чурукчу Начын Шалык, Альберт Хомушку, Дуяна Монгуш, редактор Эрик Норбу сүмелешкеш, хорну тургузуп алган бис. База улуг ажыл болган. Театрның төөгүзүнде ыры-хөгжүмнүг шиилер бар-даа болза, хор ажыглаарының аргазын бир дугаар киирген бис. Сүрээдеп, коргуп турган бис, чүү-ле боор ирги дээш... Революцияны канчаар көргүзерил деп улуг айтырыг турган. Революция дээрге орус чуртунга болгандан башка, биске чүгле ужу-кыдыы келген болгай. Блоктуң “Он ийи” деп поэмазын киирип алгаш, ону мынчаар көргүссүвүссе кандыгыл дээш, Алексей Кара-ооловичиге эштеривис-биле баарывыска, “чоп болбас деп” дээш, чөшпээрешкен. Мен бо шиини чүгле тургузукчулар эвес бо бүгү театрның сагыш-сеткилиниң кезик-чамдыызын киирген каттышкан ажылы деп санаар мен.

Ийе, кол режиссёрнуң чугаазынга каттышпас арга чок. Сагыш-сеткилди караңгыладып келир ядыы, бөдүүн арат өг-бүлениң човулаңныг амыдыралын, бай, шыдалдыг кижилер шыдал-быра чок кижини канчаар нүгүл-хоптуң дузазы-биле чок кылып болурун көрүкчү хөлзээшкин чок көрүп шыдавас. Үелерниң үскүлежии каржы, бай биле ядыы кижилерниң аразында харылзаа база каржы дээрзин бистиң артистеривис бо шиини таварыштыр көргүзүп шыдапкан. Кижилерниң мелегейи-биле чер кырынга дайын-чаа, революция чүү-даа болурга ядыы, бай-даа кижиниң кол сорулгазы – кызыл хырны, тараа-дыр деп шынны бо шииден көрүп алыр бис. 

Хамчык-ла дээш бажыңнарга бузуй берген орар болзувусса, база шын эвес. Чүгле кызыл хырын чемненир эвес, угаан-медерел, сагыш-сеткил база аштай бээр. Чаа шиилерни эрттирбейн көрүп туруңар, ажыктыг-даа, солун-даа.