ТАРААЛАҢ ТАҢДЫ

22 июня 2021

36

Бо удаада Таңды кожууннуң көдээ ишчилеринге барып четтивис. Тарылга шөлдериниң хемчээли-биле кожуун республикада мурнуку одуругже кирип турар. Бир эвес 2017 чылда 6 муң ажыг гектар черге тараа культураларын тарып турган болза, бо чылын 25 муң ажыг га шөлдерге үрезиннерни чашканын Таңды кожууннуң чагырга даргазы Алик Монгуш дыңнадып турар:

– Таңды кожууннуң девискээринге, сөөлгү дөрт чылдарда, көдээ ажыл-агыйны сайзырадыр талазы-биле улуг деткимчени Тыва Республиканың Чазаа болгаш Көдээ ажыл-агый яамызы чедирип келген. Бир эвес 2017 чылга чедир бистиң кожуунга тарылга шөлдериниң хемчээли 6 муң ажыг га турган болза, бо чылын 20 ажыг муң гектар чедир улгаткан. Көдээ ажыл-агый техниказы-биле хандырылга айтырыгларынче база онза кичээнгейни угландырып турар. Бистиң кожуунда чедиишкинниг ажылдап турар ажыл-агыйлыг фермерлер Михаил Санников, Александр Пирогов болгаш өскелер-даа чаа тракторлар, комбайннар база тараа үрезиннерин чажар дериг-херексел – сеялка-биле удаа-дараа четчелеттинип турары өөрүнчүг. Ооң-биле чергелештир, тарып-боозадылга ажылдарын чорудары база инектиң боос, боос эвезин хынаар амгы шагның дериг-херекселдери, УЗИ аппаратты база садып алдывыс. Ону кожууннуң ажыл-агыйлары чедиишкинниг ажыглап эгелээн. Ылаңгыя, тарып, боозадылга талазы-биле улуг чедиишкиннерлиг болуп тур бис.

Чедиишкинниг ажылдап турар арат-фермер ажыл-агыйның удуртукчузу Александр Боровиков 37 чыл дургузунда, Таңды кожууннуң дүрген дуза чедирер станцияның чолаачызы болуп ажылдап келген. 7-8 чыл бурунгаар пенсияже үне бергеш, чер ажыл-агыйы-биле ажылдап эгелээрин шиитпирлээн мен – деп, тараажы сактып чугаалады:

– Часкы тарылга үезинде мээң-биле кады 6 кижи ажылдаар. Анаа-ла папка тудуп алган, дарга кижи болуп базып турбас, трактористер, комбайнёрлар-биле бир деңге, шөлдү чардырып, үрезиннерни чажар ажылдарга киржип деңге ажылдаар-дыр мен. Көдээ ажыл-агый техниказын алгаш көөр чүве болза, 1984 чылда бүдүрүп үндүрген, ийи Т-150, 1956 чылда бүдүрүп үндүрген, бир МТЗ ол ышкаш эрткен чылын чаа садып алганым бир чаа трактор, ийи комбайнныг мен. Бирээзи эрги шагның “Енисей”, өскези чаа “Полесье”. Чаңгыс чедишпейн турар техника – хөрзүннү болбаазырадып, чымчадыр дериг-херексел.

Александр Боровиковтуң көдээ ажыл-агый талазы-биле дооскан тускай эртеми чок-даа болза, Виктор Пирогов болгаш Михаил Санников дээн ышкаш сураглыг тараажылар-биле каш удаа ужуражып, оларның үнелиг арга-сүмезин дыңнап, ажыктыг арга-дуржулгазын өөренип алганын фермер улуг өөрүшкү-биле хөөрей-дир. Мындыг ажыктыг өөредилгениң түңнелинде, эрткен 2020 чылдың күзүн, 20 гектар черге кызыл-тас болгаш арбайның үрезиннерин холуй чажып, шенелдени чорударын шиитпирлээн.

– Бо дээрге шенеп көөр дээним тарылга шөлү-дүр. Ооң хемчээли 20 гектар. Мында кызыл-тас база арбайның үрезиннерин эрткен күзүн чаңгыс черде холуй чашкан мен. Чүге дизе мал чеминге баар тараа культуралары дээш мындыг ажылдарны чорутканым ол. Күзүн ажаап алганывыс тараа дүжүдүн тараа шыгжаар складка кыштадыр болгай бис. Ол аңаа чыткаш, 40 градус соокту-даа тоовас. А үрезиннерни тарылга шөлүнге чүге чажып болбазыл? Мында база 40 градус соок болгай. Анаа-ла чыдар эвес, өзүп үнүп келир, чаагай дүжүттү алырының магадылалы база бар. Күзүн август төнчүзүнде бо шөлден тараа культураларын ажаап алыр мен. Бир эвес бо шенелдениң түңнелдери чедиишкинниг болур болза, ол дораан 100 га чедир тараа шөлдериниң хемчээлин улгаттырар мен. Чүге мындыг хемчеглерни ап чорудуп турар сен? – деп айтырыгга харыы билдингир. Тываның агаар-бойдузу дошкун: хат, чаъс, каңдаашкынныг изиг хүннер хөй болгаш бистиң кара хөрзүннүг деп санадыр Таңды кожуунга безин, тараа шөлдеринге өл-шык чедишпес болганындан чазын эвес, а күзүн тараа үрезиннерин шенеп чашканым ол. Кышты өттүр чыткан хар чазын эрээш, чедишпейн турар өл-шыкты бээрге, тараа культуралары өзүп үнеринге таарымчалыг байдалдар тургустунар. Ындыг-даа бол, тараажы кижи бүрүзү мээң арга-дуржулгамны ажыглавазын сүмелээр кижи-дир мен. Тыва чаңгыс, ынчалза-даа кожуун, сумуларда агаар-бойдус аңгы-аңгы болуру чугаажок. Таңды биле Бии-Хемниң безин агаар-бойдузу ийи аңгы. Барыын талада кожууннар Улуг-Хем, Чаа-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик дугайында шуут чугаалавайн тур мен. Чүге дизе бир черге эки үнер, өске тараа шөлүнге чашкан үрезиннер доңуп, кургап, кадып каарының айыылы бар – деп, сураглыг фермер чугаазын доосту.

Шенеп көөрү-биле, тараа үрезиннерин чажып алган 20 га шөлүнден аңгыда, Таңды кожуунда арат-фермер ажыл-агыйның удуртукчузу Александр Боровиков бо чылын 600 гектар черге кызыл-тас, арбай болгаш суланың үрезиннерин чажып алган. Ооң-биле чергелештир 200 га черни болбаазырадып, келир чылга белеткеп эгелээн. Күзүн тараа болгаш мал чеминиң бедик дүжүдүн ажаап алыры Тываның дошкун агаар-бойдузундан хамааржырын республикада билдингир болгаш чедиишкинниг ажылдап чоруур тараажы эки билир.

Александр Боровиковтуң чугаазы-биле алырга, сөөлгү каш чылдарда республиканың ажыл-агыйларының удуртукчулары база хуузунда мал тудуп чоруур чылгычылар болгаш хаван ажыл-агыйын сайзырадып чоруур фермерлер мал чеминге ажыглаары-биле суланы албан-биле ооң ажыл-агыйындан кээп садып ап турар. Ынчангаш ол, колдуунда мал чемин тарып, өстүрүп эгелээр бодалдыг.

Ынчалза-даа часкы тарылга ажылдарының үезинде частырыгларны эдери чугула. Бирээде, тараа культуралары чажар ажылдарны өскертир азы үрезиннерни черже бичии-ле хандыр чажар. Ийиде, мээң садып алган үрезин чажар дериг-херекселим – чаа сеялканың арга-шинээн чедир билбес, ону эки шиңгээдип албаан турган мен. Келир чылгы часкы-хову ажылдарында мындыг частырыглар катаптавас ужурлуг дээрзин арга-дуржулгалыг тараажы демдегледи.

Дараазында Таңды кожуунда ветеринар-фельдшер бода малга тарып-боозадылга чорудар техник Аэлита Монгуштуң ажылын барып көрүп, ооң-биле таныжары-биле чоруптувус. Таңды кожуун тарып боозадылга ажылдарын 2018 чылда эгелээн. Ол-ла чылдың төнчүзүнде чүгле 3 инекти тарааш, боозаткан. Шенелдениң чедиишкинниг болганын барымдаалааш, 2019 чылда 23 бода малды база эрткен 2020 чылда 94 инекти тарып боозаткан.

Ооң кол сорулгазы бо малдың эъткир болгаш сүткүр чоруун чедип алыры деп, тарып-боозадылга чорудар техник, ветеринар-фельдшер демдегледи.

– Көдээ ажыл-агый адырының мындыг аргазының түңнелдери база эки болуп турар. Чижээлээрге, мээң инээмниң тарып, боозадылга дузазы-биле төрүттүнген 10 айлыг молдургазының эъдин дужааптарымга, 130 килограмм болган. Бир эвес, мен тус черниң уксаазы болур эр бызааны дужааган болзумза, 60-70 килограммдан көвүдевес турган. Ол ышкаш мынчаар боозаткан бода мал сүткүр база болуп турар – деп, арга-дужулгалыг апарган ветеринар-фельдшер Аэлита Монгуш чугаалады.

Көдээ ажыл-агыйның сайзыралынга ажыктыг бо арганы “Кыштаг” болгаш “Инек – чемгерикчи малым” деп губернатор төлевилелдериниң киржикчилериниң бода малдарынга база ажыглаан. Оларның бирээзи 3 ажы-төлдүг аныяк өг-бүле 20 инекти 2019 чылда хүлээнип алган. Бо чылын дараазында киржикчиге хүлээдип бээринге белен малчыннар Алексей Ондар болгаш Шончалай Оюн 2 инээнге тарып боозадылганы чоруткан. Бир кыс бызаа база бир эр молдургалары улуг-шыырак мага-боттуг, кадык-шыырак төрүттүнүп келгенин өөренип көргеш, келир чылын оон хөй 10 хире инектерге тарып боозадылганы чорударын шиитпирлээннер.

Үстүнде ады кирген өг-бүле “Кыштаг” губернатор төлевилелинге 2 чыл улаштыр документилерин дужаап, киржир күзелин илередип келген. Ынчалза-даа мал-маган азыраар сорулгалыг аныяк өг-бүлелерниң саны хөй, ол ышкаш чижилге улуг болганындан оларның изиг күзели бүтпейн барган. Чүгле 2019 чылда аас-кежик оларның аал-оранынга доктаай берген болгаш 20 төрүүр хунажын инектерни хүлээп алганнар. Ынчан мен, сактырымга, негелделер база шыңгыы турган. Албан ийиден эвээш эвес, 3 ажы-төлдүг болур турган. Амгы үеде бистиң 3 дугаар хеймер оглувус безин 2 харлапты. Ол үеде чүгле 2 ажы-төлдүг турган бис. Оон аңгыда, өг-бүле дээди эртемниг база мал ажылын эки билири чугула – деп, “Кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчизи Алексей Ондар сактып чугаалап олурду.

Таңды кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң дыңнадып турары-биле алырга, бо чылын 20 ажыг муң га черге тараа болгаш мал чеминиң үрезиннерин чашкан. Ооң иштинде тараа культураларын 8470 гектар, а мал чемин – 11800 га черге тарып алган. Кожууннуң ногаажылары 284 га шөлге картофельди база 110 гектар черге ногаа аймаан олурткан. Таңдының девискээринде чүс үжен ажыг кыштагларның дөртен хирези «кыштагжыларның» аал-коданы болур. Бо чылын база 17 малчын кыштаг немежир. Ооң иштинде «Кыштагжылар» – 8 «Чаа соруктуң» 9 киржикчизи шээр база бода мал-маганын азырап, өстүрүп эгелээр.