Эрзин, Тестиң тевелери Мөңгүн-Тайгада сарлыктар, Тожуда ивилер-биле бир дөмей, Тывада ховар болгаш чараш азырал амытаннарга хамааржыр. Ол ышкаш өске черден келген аалчыларның кайгап ханмазы, а тыва кижиниң чоргааралы болур.
Эрзин кожуунда «Бай-Даг» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң тевежилери Мөңге база Борбаана Хорбаалар 2007 чылдан эгелээш, теве малды азырап эгелээн. Ол үеде чүгле 14 теве турган болза, бо хүннерге чедир 29 баш чедир өстүрүп алган.
Тевежилерниң чугаазы-биле алырга, үш-дөрт чыл болгаш чаңгыс төрүүр мал болгаш, ол өзеринче далашпас. Чижээлээрге, бо чылын 6 төрүүр тевелерниң амдыызында чүгле бирээзи чаш бодаганныг болган. Артканнары эртен-кежээ-даа бол, оолдаптып болур. Ынчангаш дүн-хүн чок кадарып, хайгаараары-биле, аңгы кажаалап алдывыс.
Чаш чаа төрүттүнген тевени бодаган, оон өзерге, дорум, кыс тевени эңгин деп адаар. Оон аңгыда, тайлак – хунан чеде берген теве база болур. Ол дээрге ийи хардан үш харга чедир назылыг теве. Ынчангаш эр тайлак, кыс тайлак дээр. Дуңгуш теве дээрге үш харлыг болгаш бир-ле дугаар төрүүр теве. Адаар ылгалы мындыг: дуңгуш теве төрүптерге, эңгин теве апаар азы оолдуг теве апаар. Адан теве – назыны үш харлаан болгаш чазап каапкан теве болур. Эр бүдүрүкчү тевени буура деп адаар.
– Сөөлгү үеде колдуунда эр тевелер хөй төрүттүнүп турар. 29 тевениң аразында, 13 теве эр бууралар – деп, тевежи Борбаана Хорбаа чугаалады.
Аал-коданның каастакчызы болгаш чоргааралы азырал амытан тевениң ажыл-агыйга ажык-дузазы аажок улуг. Кыжын тевени шанактаар, чайын өөредип алган тевелерни мунар. Чылгы малдан оранчок бедик, дөрт даваны база узун болгаш, маңнай бээрге, удур келген сырындан карак чажы сыыладыр төктүп келирин тевежилерниң дузалакчылары оолдар эки билир.
Бо ховар болгаш чараш малды шанактаарда, азы мунуп өөредирде, "сөк!" деп командылаарга, чыдып алырга, ийи холун турбас кылдыр шарып алыр. Чүгле ынчан ону шанакка кожар, азы мунуп өөредип, чаажыктырар.
Эъдин дужаап, садар хире хөй теве чок-даа болза, «Бай-Даг» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези тевелерниң дүгүн кыргааш, садып-саарып турар. Оон аңгыда, хөй-даа эвес, 100 милиграмм хире сүдү чедингир болгаш үскүр, улуг сакпың ишти шайны сүттээринге чеде бээр.
Тевениң аажы-чаңы база дошкун, эмдик. Өдекке чедип келген өске кижини дораан эскерип каар. Бо таварылгада бир болза, теве кижиже хенертен дүкпүрүптер, азы ойтур таварып, узун даваннары-биле текпилеп кааптарының айыылы бар.
Теве мал хову черге хостуг чоргаар оъттап чоруур болгаш, 10 километр чедир аал-кодандан ырай бээр. Кышкы үеде сула, а чазын база чайын сиген каап бээр. Тыва кижиниң өске тос чүзүн азырал амытаннары-биле бир дөмей кужурзураар болгаш дус база тевелерге эргежок чугула.
Мерген ОНДАР
Авторнуң тырттырган чуруктары.
