Чоокта үнген 46 дугаарлыг «Шын» солунда «Чүрмит-Дажы. Баштайгы солуннар. Доктаалдар» деп материалды улуг сонуургал-биле кончуг кичээнгейлиг номчудум. Карина Монгуш «Шынның» редактору тургаш, ук солуннуң эң баштайгы эрги моол дылга үнүп турган үндүрүлгелерин тыва, орус дылдарга очулдурар дугайында дыка чугула хемчегни планнап турганы онзагай. К.К. Монгуштуң ол кайгамчык идеязын эртемден Аяна Анай-ооловна Самдан деткип, дыка нарын ажылды эгелээш, доосканын магададым. Бо дээрге тыва журналистикага база бир ажыдыышкын, төөгүнүң арыннарын амгы салгалга таныштырар сорулга-биле дилеп тыпкан чаа чүүлдүң бир улуг базымы-дыр деп, үнелээр-дир мен.
Солун тургустунгаш, 96 чыл болду. Шак мындыг тывынгыр коллегавыстың, эртемденивистиң чогаадыкчы, шудургу, кызымак чоруун деткиир, мактаар апаар. Ол ышкаш бо улуг өгбе солунувус бедик шаңналга орденге төлептиг дээн Карина Монгуштуң көдүрген айтырыын бүгү чон деткиир дээрзинге бүзүреп, идегээш, «Шын» солуннуң бир дугаар үндүрүлгезин парлап үндүргениниң дугайында төөгүнү маңаа киирикседим. Ону тыва чоннуң ынак оглу, Россия Федерациязының Чогаалчылар эвилелиниң литература шаңналының болгаш Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады, «XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп номунче киир бижиткен, «Шын» солуннуң редактору чораан, ТР-ниң Журналистер эвилелиниң бир дугаар даргазы, ТР-ниң Улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының күш-ажылчы намдарының дугайында бижээн номундан үзүндүнү сонуургаттым: «Бир дугаар, «Шын» солун үстүкү черлерниң айтыышкыны езугаар 1925 чылдың май бир байырлалын таварыштыр үнер ужурлуг турган. Ынчангаш ийи дакпыр байырлал: Май бир! Чаа солун! Ол шагда солунга чуруктар кылыр цинкограф дугайында чугаа безин турбаан. Маркс, Энгельс, Ленин, Сталинниң болгаш өске-даа чуруктарны Москва чорудуп берип турган.
Ынчап кээрге, тыва чуруктарны Хөвеңмей боду кылын резинага чурааш, оюп, кезип турган. Адактың сөөлүнде, апрельдиң ортан үезинде солунну хол-биле долгап парлаар машинаже дужаар үе келген. «Халап чүве боор» – деп, Хөвеңмей чугаалаар чүве. Хөвенмей, Ширнен, Кенден база бир орус өрүкчү -дөртелээ чүдек аар коргулчун «солунну» аргыжып алгаш чорупканнар, оон каш-ла базым чылып бар чыдырларда, Хөвеңмей бир-ле чүвеге илдиккеш, шала кырынче мет-ле дээн. Чыл чыгыы үениң ажылы карак чивеш аразында тоо быдарадыр төктүп калган. Халап деп чүве, шынап-ла, ол болган. Дыл агарган. «Ыглаар дээримге, караам чажы келбес болган» – деп, Байкара Дамчаевич хөөрээр кижи. Херек аксы алчайганда, ам канчаар, чүү болганын Чазак черинге дыңнадыр ужурга таварышканнар. Удатпаанда Хемчик дарга-даа, Чурмит дарга-даа ап четкен. Олар, өршээл болуп, кончуур туржук, харын каттыржырлар болган. Ол үеде репрессиялар, аас-кежик болуп, эгелевээн турган. Оон башка олар ыыт чок «контрлар» апаар турганнар ийик.
Дөрт эр солунну катап өрүп, чыскаап кирипкеннер. Чамдык материалдарны, үези эрткен дээш, солааннар. Шак ынчаар 1925 чылдың май 1-де үнер ужурлуг солун август 31-де, дөрт ай озалдап үнген. Бо дугайында кижи болганы кайыын билир. Тыва журналистиканың дун төлү болур «Шын» солун ынчаар үр долгадып тургаш, төрүттүнген. Шак мындыг бөдүүн-даа, нарын-даа үелерни чурттап эрткен кайгамчыктыг өгбелеривиске мактал болгаш алдар!
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ,
солуннуң 70 чылдар дургузунда номчукчузу,
хоочун журналист.
