Тыва энциклопедия
Республиканың чеди эртем албан чери болгаш тозан ажыг эртемден “Урянхай – тыва энциклопедияның” ийи дугаар томун тургузары-биле, күжениишкинниг ажылдап турар.
Сагындырып каалы, “Тыва делегей” аттыг республиканың хөй-ниити организацияның бо төлевилели Россия Федерациязының Президент грантызының фондузундан деткимчени алган. Төлевилелдиң удуртукчузу филология эртемнериниң доктору, РЭА академиги, ТР-ниң Национал музейиниң директору Каадыр-оол Бичелдейниң тайылбыры-биле алырга, Россия Федерациязының составынче кирип турар республикавысты, чонувусту төлептиг таныштырып көргүзери эргежок чугула болу бергенин барымдаалааш, Тываның эртемденнери каттыжып алгаш, ажылдаан.
“Урянхай – тыва энциклопедия” төлевилелдиң база бир кол сорулгазы – Тыва Республиканың болгаш тыва чоннуң ылаптыг төөгүзү, амгы үеде байдалының дугайында чыгган билиглерни эртем ёзузу-биле шыңгыы шилээш, системажыдып тургузары болуп турар.
Алфавит аайы-биле энциклопедияның ийи томунга – “А”-дан “Я”-га чедир – төөгү, экономика, культура, Тывада амгы үеде социал хамаарылгалар дээш бүгү адырлар дугайында билиглер кирген болур. Кандыг-даа энциклопедияны тургузарда, эгезинде сөс чыындызын хевирлеп тургузар, өскээр чугаалаарга, ол-ла бүгү терминнерге келир үеде энциклопедиялыг чүүлдер бижииринге эптиг болур. Шак ындыг “Урянхай – тыва энциклопедия” деп сөс чыындызы Тывага 2019 чылда тургустунган. Ону база-ла Президент грантызының фондузундан деткимчеге алган акша-хөреңги-биле кылган. 388 арынныг сөс чыындызынче 12 муң сөс кирген. Номну тургузары-биле докторлар, эртем кандидаттары, дыл эртемнеринден эгелээш, төөгү, экономика, сан болгаш биологияга чедир эки сайгарып шыдаар, бедик дуржулгалыг болгаш республикада билдингир эксперттер редколлегия составынче кирип ажылдаан.
Сөс даңзызының авторларының бирээзи – музей талазы-биле Тывада шинчилекчи, ТР-ниң Национал музейиниң төөгү болгаш этнографияның методиктиг килдизиниң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады Анна Дыртык-оол. Бо эртемден Тываның байлак төөгүзүнүң дугайында системажыткан билиглерни тодарадып бижиири шагда-ла негеттинип турганын демдеглээн.
Кайы-даа эртем албан чериниң төлээлери боттарының ажыл-агыйының угланыышкынының аайы-биле ажылдаан. Музейде ажылдап турар – биологтар,төөгүчүлер, археологтар, этнографтар болгаш өске-даа специалистерниң сүмелээни билиглерниң хөй кезии сөс даңзызынче киир бижиттинген.
Анна Оюновна музей херээн чорударының дугайында билиглерни, терминнерни киирген. Энциклопедияга тыва музейни баштайгы эртем-шинчилел болгаш культура-чырыдыышкынныг албан чери кылдыр көргүзери, ооң төөгүзү, хөгжүлдезиниң дугайында киирери чугула деп, эртемден санап турар. Ынчангаш сөс чыындызынче Тываның эң баштайгы күрүне музейиниң тургустунганы, амгы Национал музей база ооң төөгүзү деп терминнер киир бижиттинген.
Музей тургустунуп турар үеде, бир дугаар ооң директорунга Владимир Петрович Ермолаев болгаш өске-даа эртемденнер ажылдап, музей херээн сайзырадырынга улуг киржилгелиг болган. Оларның чырык адынга тураскаал болгаш өөрүп четтириишкинниң демдээ кылдыр шуптузунуң аттарын сөс чыындызынче киирген. Музейниң фондузундан чыгдынган материалдар сөс чыындызынче киир бижиир чүүлдерге үндезин болган.
База бир хөй материалдар кирген бөлүк тыва эки турачыларга хамааржыр.
– Эгезинде Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тываның байдалының база Совет Эвилелиниң күш-ажылчыннарынга материалдыг дуза дугайында, 1941 чылдан тура дайын байдалынче шилчээниниң дугайында бижээн мен. Тывадан Фронтуже 220 тыва эки турачылар аъттанган. Бергедешкен чүүлүм, чамдык дайын киржикчилериниң төрүттүнген ай хүнү болгаш чок болганының дугайында медээлерниң тодаргай эвес болганы. Түңнелинде, тыва эки турачылар дугайында дөмей-ле элээн хөй материалды чыггаш, киирдим. Ол материал аныяк салгалдарга чуртувусту дайзындан хосташкан маадырлыг ада-өгбелеривистиң дугайында билип алырынга дузалаар деп бодаар мен.
Ол ышкаш сөс чыындызында тыва интернационалисчи дайынчылар дугайында база медээлер бар. Олар кымнарыл? Каяа шериг албанын эрттирген? Ол-ла бүгүнүң дугайында допчузу-биле сөс даңзызындан, ооң соонда “Урянхай – тыва энциклопедиядан” билип ап болур – деп, Анна Оюновна чугаалаан.
Музей болгаш ооң фондузу – кандыг-даа эртем ажылынче болгаш энциклопедияларже киирер материалдарның шыгжамыры болур. Музейниң специалистери сөс чыындызынче хөй материалдарны киирер дээш кызыткан, ынчалза-даа ийи том турар ужурлуг хемчээлге чагыртыр апарган.
Сөс чыындызында бөлүктер хөй: археология, күрүне болгаш эрге-хоойлу, чурумалдыг уран чүүл, Тываның бурунгу үезинден эгелээш, амгы үеге чедир шинчилекчилери, культура болгаш уран чүүл, литература болгаш өске-даа.
Сөс чыындызы чурт шинчилекчилеринге, студентилерге, өөреникчилерге болгаш Тываның төөгүзүн сонуургап чоруур бүгү кижилерге хереглелдиг болур. Ийи дугаар том биле ”Урянхай – тыва энциклопедияны” Тываның бүгү булуңнарынга – школаларга, көдээ суурларда ном саңнарынга, күрүне эрге-чагыргазының албан черлеринге, тус черниң бот-башкарылгаларынга, эртем албан черлеринге халас үлээр. Ол чугула. Бо хүнде болгаш маңаа чугула.
Юлия САТ.
Карина МОНГУШ очулдурган.
#Урянхай_тываэнциклопедия #Президентфондузу #Тываделегей #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
