ТӨРЭЭН ДЫЛ – САЙЗЫРАЛДЫҢ БИР ОРУУ

27 октября 2021

44

Тыва дыл хүнүнге

Филология эртемнериниң доктору Шулуу Чыргал-оолович Саттың чырык адынга тураскааткан эртем-практиктиг конференция Тываның күрүне университединге чылдың-на болуп эртер чаңчыл апарган. “Бо конференцияны он ажыг чылдар дургузунда чылдың-на бир янзы кылдыр эрттирип турар. Эрткен чылын Екатерина Салзынмааның юбилейинге тураскаадып эрттирген. Бо чылын Ш.Ч. Саттың 95 чыл оюнга тураскаадып эрттирип турары бо” – деп, тыва филология болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының эргелекчизи Елена Куулар чугаалаан.

Шулуу Чыргал-оолович Сат – шылгараңгай эртемден, баштайгы тыва профессор, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң тыва дыл болгаш чогаал кафедразының баштайгы эргелекчизи, тыва дылдың эң кол шинчээчилериниң болгаш суртаалчыларының бирээзи, тыва дылга хамаарышкан 200 ажыг эртем ажылдарының автору.

Ол 1926 чылда Улуг-Хем кожууннуң Кашпал деп черге малчын ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Кызылдың дугаары 2 школазын медаль-биле дооскаш, 1947 чылда Ленинградтың күрүне университединиң чѳѳн чүк факультединге ѳѳренип кирип алган. Ш.Ч. Сат 1952 чылда университетти дооскаш-ла, Тывада гуманитарлыг угланыышкынныг эртем албан чери турган ТДЛТЭШИ-ге эртем ажылын кыла берген. 1958 чылда Ш. Сат Кызылдың педагогика институдунга ажылдап кирип алган. 1962 чылда аспирантураны дооскаш, 1963 чылдан эгелеп тыва дыл болгаш төрээн чогаал кафедразын институтка ажыткан. Ону тургузарынга Ш.Ч. Сат улуг күжүн үндүрүп, 20 чыл ажыр ажылдаан. Кафедра удуртуп турар үезинде республика школаларынга тыва дыл башкыларын белеткээриниң шынарын бедидеринче база башкыларны эртем-методиктиг комплекс-биле хандырарынче кончуг улуг кичээнгейни салган. Ш.Ч. Саттың 95 харлаан юбилейинге тураскаадып, бо конференцияны эрттиргени бо.

Хемчег холушкак хевирге эрткен – илеткекчилер онлайн болгаш оффлайн хевирге киришкен. Конференцияның пленарлыг кезээнге филология эртемнериниң доктору профессор Мира Бавуу-Сюрюн бодунуң башкызының дугайында өндүр, хүндүткелдиг эртемден башкы болгаш, ак сеткилдиг, культурлуг, ажылгыр-кежээ кижи дээрзин сактып чугаалаан. Ооң сөстериниң чамдыызы мындыг: “Ол дыка биче сеткилдиг болгаш кажан-даа бодун өрү көрдүнмес. Ажыл-агыйжызы мырыңай кедергей турган. Дыка улуг портфельдиг ажылдап кээр. Ында чүү-даа бар: лекциялар-даа, маска, кадаг-даа, чиир хүнезини-даа чоруур. Кафедрага-даа, аудиторияга-даа стол, сандай дээш чүү-даа үрели бээр болза, боду кылып кааптар турган. Чүү-даа чүвеге камныг болур болза эки деп, чугааланып-чугааланып, септеп-селиир турган”.

Ол ышкаш Моолдуң Өөредилге болгаш эртем яамызында Өөредилге институдунуң эртем ажылдакчызы Хийс Гансухтуң илеткели кончуг солун болган. Моолда амгы үеде тыва дылдың байдалын болгаш тыва дыл, чогаал номнарын тургузуп турарының дугайында чуруктарга көргүзүп тургаш илеткээн.

Ооң соонда конференция 3 аңгы бөлүкке болуп эрткен: Тыва дылды шинчилээриниң болгаш башкылаарының онза чугула айтырыгларының талазы-биле, аас чогаалын база тыва литератураны шинчилээриниң болгаш башкылаарының методиказының дугайында айтырыгларны киржикчилер илеткээн. Конференцияга Тываның күрүне университединиң башкылары, Тыва Республиканың Чазааның Тываның гуманитарлыг болгаш дузалал социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчылары, Национал школа сайзыралының институду, башкылар болгаш кижизидикчи башкылар, республиканың башкыларының методиктиг каттыжыышкыннарының кежигүннери, студентилер болгаш аспирантылар киришкен.

Тываның күрүне университединиң улустуң чогаалчызы А. Даржай аттыг Кызылдың башкы институдунга “Эге школага болгаш школа назыны четпээн уругларга тыва дылды башкылаарының болгаш харылзаалыг чугаазын сайзырадырының берге айтырыглары” деп секцияны эрттирген. “Дыл эртеминиң болгаш логопедияның дүрүмнери, методиказы” кафедраның эргелекчизи Любовь Кара-оол “Шулуу Сат – тыва дылдың шинчилекчизи, баштайгы профессор” деп илеткел-биле секцияны ажыткан.

Конференция үезинде Тыва дыл башкыларының каттыжыышкынының даргазы Меңги Ооржак “Тыва дылдың тергиин башкызы” деп медальдарны Тыва Республиканың Баштыңының болгаш Россия Федерациязының Президентизиниң грантыларының эдилекчилеринге база Бүгү-российжи төрээн дыл башкыларының мастер-клазының киржикчилеринге тывыскан.

Республикада база бир чидиг айтырыгларның бирээзи – келир салгалдың тыва дылын эки билбези. Бөлүк башкылар ол дугайында база сайгарып, айтырыгны канчаар шиитпирлээрин сүмелешкен. Өөредилгени эки билбес дылынга чорудуп эгелей бээрге, уругларның өөредилгезинге дыка улуг шаптараазын болуп турар. Ол дугайын башкылар-даа, ада-иелер-даа чугаалап турар. Тыва дыл номнарының авторларының 2012 чылдан эгелээш кылып турар номнары тыва дылды билир уругларга таарыштырып каан номнар дээрзин Национал школа сайзырадыр институттуң төлээлери чугаалап турар.

Ам бо хүнде багай тывалаар болгаш тыва дылды шуут билбес уруглар көвүдээн. Бо байдалды канчаар өскертип алырыл деп айтырыгга эртемден Мира Бавуу-Сюрюннуң чугаалап турары-биле алырга, мындыг. Бир дугаар класска өөренип кирип турда, уругларны кайы дылга эки чугаалаарын тодарадып алгаш, өөредилге дылын шын шилип алыры чугула. Эки орустаар бе, эки тывалаар бе, орузунда-даа, тывазында-даа чок бе деп чүүлдү көөр апаар. Эге класстарга, үстүкү-даа класстарга тыва дыл номнарынга 3 дүрүмнү кылыр болза эки. Тыва дылын билбес уругларга, чугаалап турда, утказын билир, ындыг-даа болза тывалап номчуп шыдавас, билири эки уругларны өөредир методикаларны тускайлап кылыр.

Оон ыңай саналдар аразында тыва дылды албан өөредир деп чүүл база бар. Өөредилге-методиктиг сүмелерни болгаш дидактиктиг шугумнарны аңгы-аңгы кылгаш, уругларның сонуургалын оттурар амгы үениң дыл талазы-биле шинчилелдерниң чедиишкиннерин ажыглап тургаш, чаңчылчаан тыва дылдың грамматиказының дүрүмнер курузун эвес, а лингвоэтнокультурологтуг курсту тургузар болза эки. Шак ындыг угланыышкынныг ажылдаар. Оон ыңай чугаазын сайзырадыр курс база чугула. Анаа чугаалаарга, белен ышкаш херек кырында ол методикаларны эки билир улусту өөредип алыр болгаш шинчилелдер ажылдарын ханыладыр болгаш калбартыр угланыышкыннарны өскертири ындыг амыр эвес.

Тыва кижиниң чаңчылдары дөмей-ле артып каап турар. Ол чаңчылдарны дамчыдар арга тыва дыл. Ынчангаш Тываның үндезин чурттакчыларының боттарының социал-экономиктиг амыдыралын бедидип, чедиишкинниг сайзырадып алырының эң кол оруктарының бирээзи база тываларның төрээн дылы болур.

Оон аңгыда, келген башкылар чаа үнген тыва дыл номнарында чедер-четпес чүүлдерни демдеглеп, бодунуң үзел-бодалын илередип турганнар. Кандыг-даа ном чырыкче үнген соонда ол хевээр артпас, ыяап-ла сайгарып көргеш, немелделерни киирип, частырыгларны эдип, катап-катап ажылдаар апаар. Чүгле ынчан чедимчелиг ном үнер.

Ниитизи-биле алырга, шак мындыг чыыштар тыва дылдың башкыларынга, шинчилекчилеринге, эдилекчилеринге болгаш мөгейикчилеринге кончуг ажыктыг деп саннаттынып турар. Шак мындыг ажылдарны чорудуп, тыва дылдың келир үеде сайзыралын бедидип алыр сорулгалыг кижи бүрүзү демниг ажылдап, чүткүдери кончуг чугула.

Бо чылын “Саттың номчулгаларынга” 90 ажыг кижи киришкен. Тиилекчилерни Чаа-Хөл кожууннуң Ш.Ч. Сат аттыг школага ноябрь 12-де шаңнаар.