ТӨРЭЭН ДЫЛЫМГА
Бо айтырыгга шын харыы бээрде, боданыр апаар. Хөлүн часпас дизе, тыва чогаалдыӊ үндезилекчилериниӊ бирээзи-ле боор деп догааштырып болур бис. А бодум хуумда, төрээн дылын алгап-мактаан шүлүктү эӊ баштай бижээн чогаалчы Сергей Бакизович Пюрбю деп бодаар мен. Чүге дизе сураглыг чогаалчывыс «Төрээн дылымга» деп шүлүүн 1946 чылда Москва хоорайга ажылдап тургаш, бижээн болду. Чогаалчыныӊ амыдыралыныӊ дугайында сонуургап номчааш, тыва чоннуӊ боттарыныӊ бижик билиглиг апарганыныӊ төөгүзүнүӊ оруу-дур деп билдим.
Сергей Пюрбю Тыва Арат Республика тургустунуп келген үеде, чаа-ла сес харлыг турган. Ооӊ допчу намдарын эртем ажылдакчызы Василий Салчак тодаргайы-биле шинчилеп бижээн. «1923 чылдыӊ Шагаа айында ачазы улуг оглун Эъжим Ооруунуӊ чаа туттунган хүрээзинге эккеп каан. Аӊаа ол үжүк-бижик деп чүве-биле бир-ле дугаар таныжып, Төвүттүӊ таӊгыт бижиин өөренип ап, сарыг шажынныӊ эге билиглерин шиӊгээдип турган. Ооӊ соонда төрел өгбези Адыг-Түлүш Сонам чагырыкчы уруу Хандыжап угбазы биле честези Кыргыс Чамзы-Мээреӊниӊ аалынга, ол үеде Таӊды-Тыва Улус Республиказыныӊ албан ёзу бижип турган, эрги моол бижикти өөренип алган. 1926 чылда уязы боор Улуг-Хеминден ужуп үнүп, Кызыл хоорайга ажыттынган баштайгы тыва эге школага оран-бойдус болгаш сан-чурагай эртемнерин эрги моол бижик-биле өөренип турган. Орус дылды база аӊаа чергелештир өөренип алган. 1928 чылда эге школаны доозупканда, Пюрбю Совет Эвилелиниӊ Ленинград (амгы Санкт-Петербург) хоорайынче тускай эртем чедип алыры-биле өөренип чорупкан».
Тыва бижик чогаттынмаанда, уруг-дарыын эртем-билигге өөредир дээш, өгбелеривистиӊ кызымаа ол хире турган-дыр. Ада-иезиниӊ, төрелдериниӊ деткимчези-биле улуг чогаалчывыс безин далай дег ханы эртем-билигни төвүт, эрги моол, орус дылдарның ачызында шиӊгээдип алган.
«Тыва дылга бижикти 1930 чылда совет дыл эртемденнери – түркологтарныӊ дузазы-биле латин уктуг чаа түрк алфавитке үндезилээш, чогааткан болгаш дараазында чылдарда нептереткен. 1941-1943 чылдарда тыва бижикти орус графика системазыныӊ үндезининче шилчиткен. Ол чорук литературлуг дылдыӊ хөгжүлдезинге идиг болган» деп төрээн дылывыстыӊ бижииниӊ төөгүзүн профессор Шулуу Чыргал-оолович Сат тодаргайлап бижээн.
1945-1946 чылдарда Москва хоорайга РСФСР-ниӊ Чырыдыышкын яамызынга тыва школаларныӊ өөредилге номнарын белеткеп турган. Ол ажылдыӊ кол харыысалгалыг редактору Сергей Бакизович Пюрбю турган. Төрээн тыва дылыныӊ үнезин көргүскен шүлүүн бижээн черин Москва хоорай деп айыткан ужуру ол.
Төрээн дылымга
Ораннарда
улуг,
биче
Дыӊнавааныӊ
кандыг дылдар чогул?
Ол дылдарныӊ аразында
Тыва дылга ынаам кончуг.
Авам күжүр
кавайымга
Аадып ора,
ырлап чораан.
Өпей ырын
мен
оон дыӊнап,
Өскен болгаш ынак боор мен.
Хамык сөстүӊ
эӊ-не чымчаа –
«Ынак мен» деп сөстү
мен
ол дылга
Карам, сеӊээ сөглээн болгаш,
Ындыг кончуг ынак боор мен.
Арат чонга
ыраажы бооп,
Ынак чуртту
мен
ол дылга
баштай
Аян тудуп, алгап-йөрээп
Ырлаан болгаш, ынак боор мен.
1946, Москва.
Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы Александр Даржай бо шүлүктүӊ дугайында мынча дээн: «Төрээн дыл, ооӊ сөс домаа – хамык-ла чүүлдерниӊ эге дөзү. Шүлүкчү мында тыва дылга ынакшылын илередип турар кылдыр билдинип турар-даа бол, бис ол сеткиишкинниӊ тыва чонга ынакшылдыӊ илередиишкини-дир деп билип алыр бис. Кандыг-даа аймак-сөөк кижиниӊ национал чоргааралы - ооӊ чонунуӊ дылы болур. Бодунуӊ төрээн дылын тооп көрбес, ону билбес, анаа бодунуӊ сеткилин илередип шыдавас кижи ук дылдыӊ мөӊге эдилекчизи чонга, ол чоннуӊ ээлей чурттаан чер-девискээринге ынак мен деп адаттынар эргелиг бе, ынчаш?»
Хүндүткелдиг чогаалчывыстыӊ мерген угаадынга даянып, Тыва дылывыстыӊ байырлал хүнүн Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ Чарлыы-биле 2016 чылда тургускан. Ынчангаш тыва чоннуӊ төрээн дылынга, төрээн чер-чуртунга хүндүткели салгалдан салгал дамчыыр дээрзинге бүзүрел бар.
Р.Демчик
#Тывадылхүнү #Төрээндыл #Байырлал #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
