РЕПОРТАЖ
Тожу кожуунда хоочун ивижилер, дөрт ажы-төлдүң ада-иези Борбак-оол база Алдын-кыс Колдарның кайызының-даа ада-иези иви малдап чораан болгаш арга-дуржулгазы улуг. 1980 чылдарда совет үеде, чүгле чаңгыс төрел бөлүк безин 300-400 баш ивилерни өстүрүп чораанын олар эки сактыр. Ынчангаш амгы үеде кол сорулга база-ла малдың баш санын өстүрүп, көвүдедири болур.
Ивижилер чоокта чаа Өдүген тайгазындан О-Хем тайгазының девискээринде, Чеди Ат-Чол деп черже көжер ужурга таварышкан. Чүге дизе, бо чылын Өдүгенге канчаар-даа аажок улуг хар дүшкен; кижиниң хөрээ чедип турар, ивилерниң чүгле бажы болгаш кудуруу көстүр. Ооң-биле чергелештир бо муңгаш тайга эзимде сөөлгү чылдарда адыг, бөрү көвүдээни берге байдалды тургускан. Ынчангаш хар эвээш, иви малды өстүреринге таарымчалыг черни шилип алганын өг-бүлениң херээжен ээзи Кол Алдын-кыстың кады төрээн угбазы, улуг дузалакчы, сүмелекчизи Аида Комбу демдегледи.
Иви – Тожу черниң өзек малы. Ону өстүрери онзагай болгаш берге. Аңаа кажаа-хораа тутпас, сиген белеткевес. Ивиниң чиир оъду тускай: тайга-сында чойган, пөштер болгаш шивилерге үнер шулун, чаат, чаак; а чайын, тайга көгү, тайга чечээ-биле амыдыраар ховар мал. Аң төрелдиг болгаш, тайга-сынга тускай одар-белчиирге карак салбайн, ызыртыр кадарары негеттинер.
“Мурнуку чылдарда ивижилерге күрүнениң талазындан доктаамал үндүрүп берип турган деткимче акша-хөреңги (дотация) база үзүктели бээр, ооң кадында ай санында ап турар акша-шалыңы бар эвес. Ынчангаш мээң кады төрээн дуңмам, күдээм амгы үеде улуг хөгжүлдени алган туризм адырын сайзырадыры-биле ырак-узак черден көшкен улус бо.
Кызыл – Тоора-Хем аразында автооруктан ырак эвес, бедик хая, кашпал эдээнде ивижилерниң турлаанга, турисчи баазаны ажыдып, хөй аалчыларны хаара тударынга таарымчалыг байдалдар бар. Бо чер эм оъттар-биле база байлак. Ооң-биле чергелештир Чеди Ат-Чол тайгазының бажында, турисчи кокпа оруктар болгаш фоточурукка тырттырып ап болур бойдус чурумалдыг чараш черлер, ол ышкаш балык-байлаң чок-даа бол, улуг эвес хөлчүктер база эвээш эвес.
Чоокта чаа, күдээмниң кады төрээн дуңмазы Амир Кол база кээп чорду. Боду күш-культура башкызы кижи болгаш маңаа даглыг черге хаактаар (лыжа) бааза ажыдар болза таарымчалыг чер-дир деп бодунуң бодалдары-биле үлешти. Кады демниг ажылдаарын ийи кудашкы дугуруштувус” – деп, Аида Комбу чугаазын уламчылады.
Амгы үеде ивижилер Тыва Республиканың Чазааның болгаш Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези болур кыжын чурттаар чылыг майгынныг, ооң-биле чергелештир спутник таварыштыр харылзажып, чугаалажыр телефоннуг.
Удавас ивижилерге эң чымыштыг үе — апрель-май айларда чаш малды камгалап алыр, төрүлде эгелээр. Иви анайы төрүттүнген соонда, 30 минута болгаш туруп кылаштай бээр, 2-3 хонгаш боду оъттай бээр. Бо чылын ивижилер 30 ажыг чаш малды камгалап алыр сорулгалыг.
Мерген ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
ТАЙЫЛБЫР: Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажыл-агыйын сайзырадыр талазы-биле килдизиниң дыңнатканы-биле алырга, Тожу кожуунда “Шулун” болгаш “Өдүген” деп 2 иви ажыл-агыйы бар.
Красноярск крайның Эвенкий районундан эккелген 1000 ажыг уксаалыг ивилерни өстүрүп, азырап турар “Өдүген” муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлге база 270 ажыг ивилерлиг “Шулун” көдээ ажыл-агый кооперативинге Тывада бо ховар, чараш азырал малдың баш санын өстүрери-биле республика болгаш федералдыг бюджеттен чыл санында (субсидия) дузаламчы акша-хөреңгини үндүрүп берип турар.
Үстүнде ады кирген ийи ажыл-агыйда хаара туттунган 19 турлагларда, 30 ажыг ивижи өг-бүлелерниң, төрел бөлүктерниң кежигүннери бир баш ивиге онааштыр 1200 ажыг рубльди чыл санында ап турар.
Иви малдың баш санын өстүрүп, көвүдедир талазы-биле субсидия, дузаламчы акшаландырыышкын айтырыгларынга хамаарышкан ээлчеглиг хуралды база удавас эрттирер болганын республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери дыңнадып турар.
