ТЫВА ДЫЛ - САЙЗЫРАЛДА

Өөредилге адырында күрү­нениң дылдар талазы-биле политиказын Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызы чорудуп турар. Республика деңнелинде төрээн (тыва) дылды башкылаарының эртем-методиктиг үделгезин Национал школа хөгжүдер институт хандырып турар.

Эрткен өөредилге чылында өөредил­гениң бүгү чадаларынга – школа назыны четпээн уруглар өөредир албан черлеринге – ниити өөредилге черлеринге – ДӨ КФБӨЧ «Тываның күрүне университединге» – үзүктел чокка төрээн (тыва) дылды өөредир системаны чедип алган бис.

Дылдың сайзыралы бичии чаштардан эгелээр, бо сорулга-биле 2019 чылда республикага «Тыва дыл – чаштарга» деп бир дугаар регионалдыг төлевилелди школа назыны четпээн уруглар өөредир албан черлеринче киирген. Тыва Республиканың школа назыны четпээн уруглар өөредир албан черлеринге төрээн (тыва) чугаа сайзырадырының «Төрээн Тывам» деп чи­жек программазын тургускан. Тургузукчу автор башкывыс Лидия Хорагаевна Ооржак, Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Тыва Республиканың чогаал­чылар эвилелиниң кежигүнү, Национал школа хөгжүдер институттуң өөредилгениң этнокультурлуг ужур-утказы болгаш регионалдыг компонентизиниң лабораториязының эргелекчизи.

 Чаңгыс аай программаны кииргени-биле 207 уруглар садында төрээн (тыва) дылды неделяда 2 шакка 17513 уругларга өөредип эгелээн. 

Назы-хар аайы-биле уругларга «Тыва дыл» деп сериялыг номчугаштарны үндүрген.

«Тыва дыл – чаштарга» деп төлевилел Россияның национал-культура төлеви­лелдериниң аразынга мөөрейге киришкеш, 2019 чылда улусчу чаңчылдарны камгалаанынга болгаш сайзыратканынга үлүг-хуузун кииргени дээш диплом-биле шаңнаткан.

Республиканың ниити өөредилге черлеринде 276 тыва дыл, чогаал башкызы ажылдап турар, 2019-2020 өөредилге чылында төрээн (тыва) дыл болгаш төрээн (тыва) чогаалды тускай эртемнер кылдыр 176 школаның иштинден 164 (93,2%) школада 45773 (75,7%)  өөренген: 1-4 класстарда – 21052 өөреникчи;  5-9 класстарда – 21527 өөреникчи; 10-11 класстарда – 3194 өөреникчи.

Сөөлгү 3 чылда тыва дылга бедик көргүзүглүг доозукчуларның саны элээн өскен, орфография, пунктуация, грамматика талазы-биле база чугааның нормаларын практика кырында ажыглап турар деңнели экижээн.

2019  чылда  1-4 класстарның өөре­дилге номнары Федералдыг өөредилге номнарының даңзызынче кирген.

Башкыларга өөредилге-методиктиг комплекс ажылдап кылдынган: тыва дылдың грамматиказынга болгаш тыва чогаалга 122 таблица, улустуң чогаал­чыларының 30 портреди, тыва чогаалдарга иллюстрацияларны парлаан .

Ол ышкаш Национал школа хөгжүдер институт «Школаның ном саңы» деп регионалдыг төлевилелдиң «Классик чогаалчылар» деп сериязындан тыва чогаалдарның 10 томун үндүрген: С.К. Тока (1-ги том); С.Б. Пюрбю (2-ги том); С.С. Сүрүн-оол (3-4-кү томнар); С.А. Сарыг-оол (5-ки том); О.К. Саган-оол, Л.Б. Чадамба (6-гы том); Б.Ү. Иргит (7-ги том), Э.Л. Донгак (8-ки том); В.Ш. Көк-оол, Б.Д. Хөвеңмей (9-ку том); О.Ө. Сувакпит, М.С. Эргеп, Х.М. Ойдан-оол (10-гу том).

Тыва дыл кабинеттериниң материал-техниктиг баазазын деткиир сорулга-биле «Тергиин тыва дыл кабинеди – 2019» деп бир дугаар республика чергелиг мөөрейни эрттиргеш, тиилекчи болган 3 кабинетке амгы шагның дериг-херекселин Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Ш.В. Кара-оол Тыва дыл хүнүнде тывыскан.

Национал школа хөгжүдер институт база Тыва дыл башкыларының ассоциа­циязы «Тыва улустуң оюннарын – уруг­ларга» деп төлевилелди өөредилге черлеринче бир дугаар киирген. Төлевилел 2019-2020 чылда президентиниң грантылар мөөрейинге тиилекчи болган. «Тыва улустуң оюннары» деп курс ажылдап кылдынган, өөредилгениң ажыл-чорудулгазынче улустуң оюннарын киирип, тыва оюннар өөредир сайт тургустунган.

Төрээн (тыва) дылды камгалап арттырарынга бо бүгү хемчеглер Тыва Республиканың Чазааның 2017 чылдың апрель 7-ниң 152 дугаар Доктаалын ёзугаар бадылаан «2017-2020 чылдарда тыва дылдың сайзыралы» деп Күрүне программазы-биле боттанып турар.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының 2016 чылдың январьның 18-тиң 11 дугаарлыг «Тыва дыл хүнүнүң дугайында» деп айтыышкыны ёзугаар Тыва дылды сайзырадыр соргулгалыг республика чергелиг «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп Шуулганны чаңчыл ёзугаар­ ноябрь 1-де Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының удуртулгазы-биле эрттирип турар.

Өөредилге черлеринде уруглар болгаш башкыларның киржилгези-биле  фес­тивальдарны, тыва шүлүкчүлер болгаш чогаалчыларның ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан  чогаадыкчы кежээлерни, тыва дыл болгаш чогаалга муниципалдыг база регионалдыг олимпиадаларны, тыва культураның неделяларын, «Тыным болган тыва дылым» деп аныяк чогаалчылар аразынга республика чергелиг мөөрейлер, тыва дыл болгаш чогаал башкыларының  I дугаар Съездизи дээн ышкаш өске-даа хемчеглерни эрттирип турар.

Чаа өөредилге чылында база бир чаартылга – Национал школа  хөгжүдер институтка тыва филологияга салым-чаяан­ныг уруглар белеткээр төптү ССРЭ-ниң улустуң башкызы А.А. Алдын-оол аттыг Кызылдың 2 дугаар ортумак школазының баазазынга ажыткан. Амгы үеде тыва филологияга салым-чаяанныг уруглар белеткээр төптүң комплекстиг программазы, ол ышкаш тыва дылга профильдиг өөредилгениң программалары ажылдап кылдынып турар. Кедизинде бо төп тыва кадрларның – келир үениң чогаалчыларын, эртемденнерин, журналистерин, культура ажылдакчыларын белеткээр чери болур.

Мөзү-шынар кижизидилгезинче, чоннуң сагыш-сеткил культуразын төрээн дылының дузазы-биле байыдарынче улуг кичээнгейни салып турар бис. Бо угланыышкынга этнопедагогиканың Ресурстуг төвүн ажыдары-биле Кызылдың 9 дугаарлыг Гимназияның баазазынга ажыл күштелир. Өөредилгениң этнокультурлуг утка-шынарлыг кезээниң өөредилге номнарының үндүрүлгелерин чаартып үндүрер: 1-2, 3-4 класстарга «Улусчу ужурлар», 8-9 класстарга «Өг-бүле педагогиказы»: «Тыва чаңчылдарга даянып, кыс болгаш оол уругларны кижизидериниң онзагайы», технологияга этнокультурлуг утка-шынарны киирген кейстерни белеткээр.

Национал школа хөгжүдер институт «2021-2024 чылдарда тыва дылдың сайзыралы» деп Күрүне программазының кол тургузукчузу болган. Күрүне прог­раммазының чаа төлевилелиниң кол угланыышкыннары кылдыр Тыва Республикага тыва дылдың күрүне дылы деңнелдиг ажыглалынче болгаш сайзыралынче, тыва дылдың медээ-информастыг сайзыралынче кол кичээнгейни угландырар сорулгалыг ажылдап турар.

Сайзана Товуу,

Тыва Республиканың Национал школа хөгжүдер институттуң

директору, философия эртемнериниң кандидады.