Тыва чуртувуста тыва дыл өгбелерниң келир үеде салгалдарынга арттырып каан өнчүзү болганда, ол үнелиг төрээн дылывысты мөңге кадагалаар, хөгжүдер ужурлуг бис. Ол тыва кижиниң (чүгле тыва эвес) кол сорулга хүлээлгези болур дээрзин уттуп болбас.
Бир эвес тыва дылды аныяк-өскенге эки шиңгээдип алырын чаңчыктырып өөретпес болза, алызында барып төрээн дылывыс чиде бээриниң айыылы бар дээрзин демдеглээри чугула. Дылывыс уттур болзувусса, Тыва чуртувус безин, ол туржук «тыва чон», «тывалар» деп ат-сывывыс оскундурар.
Мээң-биле кады өөренип, тыва дылды чугаалажып, сайзырадыр, культурлуг чугаалажырын (литературлуг сөстерге) сорулганы салып чораан өңнүүм, Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның тыва дыл хүнүн тургусканын деткивишаан, тыва чоннуң үнелиг эртинези болур дылывысты байлакшыдар, чугаа культуразын бедидер сорулганы салып, бичии чаштарга (ылаңгыя эге класстарга, уруглар садтарынга) угаан-бодал сайзырадырынга, сөс-домаан байыдарынга херек материалдарны бижиксээр-дир мен.
Билиг шиңгээдиринге, чугаа сайзырадырынга тыва дыл, тыва чогаал кичээлдеринге аңгы-аңгы нацияларның үлегер домактарын ажыглап турар башкылар Н.С. Коңгар аттыг Бай-Тайга ортумак школазында бар. Оларга эге класс башкызы Анна Маадыровна, тыва дыл башкылары Сайлыкмаа Малчын-ооловна, Дамбый Александровна дээш өскелерни-даа адап болур.
Чижээлээрге, билигни шиңгээдип алырынга ажыктыг, угаан-бодалын сайзырадыр үлегер домактар хөй: «Сураанын тывар, күзээнин чедер» (үргүлчү билиг дээш номчуттунуп чоруур, диленип, касканнанып, тып ап чоруур кижи болур), «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок» (кылыр ажылын чылдырып, таваар олурар кижи ийикпе, азы хей черге үе эрттирип чыдыксаар, ажыл кылбас кижи бооп болур, ажыы-биле чугаалаарга, чалгаа кижи-дир ийин). Ол үлегер домактың утказы аңгы-аңгы: бирээде, күзелдерин чедир кылып шыдавас, ийиде, уйгуга алзы бээр, ажылдаар шагын уттуптар, үште, хоозун бодалдарга алзыр, адааргак сеткилче шилчиир дээш оон-даа хөй.
Маңаа башкыларның боттарының чогаадыкчы, тывынгыр, аңгы-аңгы чогаалдардан шилип ап турган үлегер домактарын киирип көрейн. Ол домактарны дыл сайзырадырынга ажыглавышаан, утказын тайылбырлап берип болур.
1. «Чоннуң найыралы – оларның байлаа» (башкир).
2. «Аас-кежик бүгү эжикти ажыдып бээр» (англи).
3. «Күш-ажыл чемгерер, ажыл чокта түрегдээр» (ассирий).
4. «Часкы хүннер чылды чемгерер» (орус).
«Кыжын хар чокта, чайын хлеб чок» (орус).
«Үезинде олуртканда, үезинде чемижин бээр» (абхаз). «Аът маңындан билдинер, кижи ажыл-ижинден көстүр» (тыва).
Тыва дыл башкызы Сайлыкмаа Малчын-ооловна Монгуш, Тываның улустуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсанның «Тыва чаңчыл» деп номундан алган (ылаңгыя эге класстарга, домактарга-даа ажыглап болур) тыва чугаа сайзыралынга, билиишкинге херек төрел тыва аттарны киирип (чоок төрел) ажыглап турары солун.
Кырган-авай – кырган-авам;
кырган-ачай – кырган-ачам;
авай – авам;
ачай – ачам;
акый – акым;
угбай – угбам;
дуңмай – дуңмам;
даай – даайым; (авазының акызын даай дээр)
чээн – чээним;
Ол ышкаш өг-бүле туткан кижилерниң аттарын ырак төрел кижилерден ылгаарын болгаш шын адаарын өөредип турары, ону адап билири төрел чон аразынга ол хүндүткелдиң ёзулалы болур.
1. акым;
2. чаавай (чеңгей);
3. угбай;
4. честей;
5. даай:
6. күүй;
7. даай-авай;
8. кенни:
9. күдээ-хүреген;
10. каты:
11. кат-иези;
12. бег-бээ.
13. чуржу.
14. душтук-душтук кыс.
Ырак төрел кижилерниң аттарын шын адаарын билиндирери.
1. Шаны, алышкы – эр төрел алышкылар оолдары.
2. Сарыым – бичии оол, кыс дуңмалары.
3. Ирем – улуг назылыг ирей.
4. Кадам – улуг назылыг кадай.
5. Дом – дуңмам дээн уткалыг.
6. Эжи–чаңгыс чылын төрүттүнген чажыт харлыг эжи.
7. Эниим – бичии оол, кыс уругларны чассытканы.
Ынчангаш башкылар өөреникчилеринге (бичии чаштарга-даа) аттарны ададып тура, шын эвес адаптар болза, төрелиниң сеткилин хомудадыр дээр, а төрелдешкен кижилерниң аттарын адап тура, кымга кым хамаарылгалыын шын тайылбырлаары чугула. Амгы үеде үстүнде айыттынган төрел, чоок уткалыг аттардан бодунуң төрелин шын ылгап билирин өөредири уругларның ада-иезинден эгелээр.
Б. ДЕЛЕГ-ООЛ,
күш-ажылдың хоочуну, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
