Чоокта чаа Тыва Республиканың спорт яамызының болгаш тыва хүреш федерациязының кежигүннериниң киржилгези-биле болуп эрткен конференцияга, тыва мөгелерниң хүндүлүг күрүне аттарынга немелделер киирер дугайында айтырыгны сайгарып, чугаалашкан.
Бир талазында Тываның Спорт яамызының, өске талазында тыва хүреш федерациязының чөвүлелиниң кежигүннери боттарының санал-оналын киирип тургаш хуралдаан соонда, хүлээп алдынган шиитпирге тыва хүрештиң чамдык мөгейикчилери таарзынмаан.
Чижээлээрге, сөөлгү үеде өске шүлүкчү эш-өөрү-биле кады тыва хүреш болгаш мөгелер дугайында чоргаар, түрлүг одуругларны бижип чоруур Тимур Кадын-Нава, ол дораан сагыш-сеткилинге кирген бодалдары-биле социал четкилерге үлежип, шүлүктеп бадырыпканын тыва хүрештиң мөгейикчилери шупту номчаан болгаш билир. Ол шүлүктен чамдык одуругларны “Шын” солуннуң номчукчуларынга бараалгадып көрейн.
Элдеп болду тыва хүреш,
Эмин-эрттир сайзырап тур,
Тулган чараш мөөрей оюн,
Туманналып сугзуур четти.
Артык аттар көвүдээштиң,
Арай хөктүг апар чыдыр,
Биеэги хевээр артырза чүл?
Бисти, чонну дыңнап көрзе?
Кажык кубик элдептиг ийин,
Канчап черле ынчап барды,
Айлар ишти тутчуп чораан,
Арзылаң, Чаан чораан ийик.
29.08.2020 чыл
Тимур Кадын-Нава
Бо айтырыгга хамаарыштыр Тыва Республиканың спорт сайыды Субудай Монгуш-биле ужуражып, чугаалажып, тодаргай тайылбырны бээрин дилээн бис.
“Бо эрткен конференцияга тыва хүрештиң дүрүмүнче кирип турар кезек чаартылгалар дугайында спорт яамызының специалистери база амгы үеде хүрежип турар мөгелер болгаш тыва хүреш федерациязының кежигүннери, барык 3 шак чугаалашкан улус бис. Кижи бүрүзү бодунуң санал-оналдарын киирген. Кандыг-даа спорттуң хевири чаңгыс черге турбас. Бурунгаар сайзырап, хөгжүп турар болгай. Тыва хүреш база ындыг үечадада чедип келген.
Чижээлээрге, Тываның Начын мөгези деп атты бо хүннерде ниитизи-биле 51 кижи эдилеп чоруур. Чаңгыс ол-ла хүндүлүг аттың эдилекчилериниң саны хөлүн эрттир көвүдей берген болуп турар. Оларның аразында 8-че, дөртчедаа кирген мөгелер база хөй чылдарда үжүүрлежип келген мөгелер база-ла Начын мөге деп аттыг болуп турары чамдык айтырыгларны тургузарынга идиг болган.
Бир катап үжүүрлешкеш, үш удаа 3-4че киргеш, 5 катап сесче кирген мөгениң безин хүндүлүг ады Начын хевээр артпышаан, азы чүгле чаңгыс катап кажан-бир шагда үжүүрлежип каан мөге база Начын мөге болуп турары кайгамчык. Мындыг таварылгада, тыва хүрештиң дүрүмнерин эки билбес кижилер, азы өске бир ырак черден келген аалчыларывыс-даа дижик, ийи шыырак, шилиндек мөгениң кайызының-даа алдар-ады дең чүве-дир деп бодай бээр. Мону таптыг сайгарар болза көңгүс ийи аңгы чедиишкин болуп турар.
Бо хүннерде тыва хүреш сайзыраанындан, чаңгыс салыгны ажып алыры, чаңгыс кижини октап алыры безин дыка берге апарган болгай. Бо бүгүнү өөренип көргеш, тыва мөгелерниң хей-аъдын бедидип, хүндүлүг аттарны тыпсыр тускай дүрүмнү чурумчудары-биле хемчеглерни ап чорутканывыс бо. Ынчангаш улуг Наадым байырлалынга тураскааткан тыва хүреш маргылдаазынга үжүүрлешкен мөгеге, “Эзир” деп хүндүлүг атты тыпсыр дугайында шиитпирни хүлээп алдывыс. Конференцияның ажылынга чыглып келген хөй мөгелер, оларның аразында Тываның Күчүтен мөгези, чаа хүлээп алган дүрүм-биле “Дээди Авырга” Аяс Монгуш база аңаа чөпшээрешкен.
Ам база катап демдеглеп каайн, бо эрткен конференцияның түңнелинде Наадым хүрежинге шүүлген мөге “Арзылаң”, үжүүрлежирге “Эзир”, үш-дөртке арткан мөге “Хартыга” база беш-сесче кирерге, “Начын” мөге деп хүндүлүг аттарны тыпсыр. Наадым хүрежинге үш удаа шүглүп каарга, “Чаан” мөге атты тыпсыр дүрүмнү хевээр арттырган. 10-дан хөй шүглүр болза “Авырга”, 15 чылдан хөй шүүп каарга, “Дээди Авырга” деп хүндүлүг аттарны тыпсыр талазы-биле дүрүмнү Тыва Республиканың Чазаанче бадыладыры-биле киирипкен, удавас Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары ону сайгарып көргеш, хоойлудүрүм талазы-биле доктаал-саавырны хүлээп алыр” – дээрзин Субудай Монгуш тайылбырлады.
Мөгелерниң хүндүткелдиг аттары “Авырга”, “Эзир”, “Хартыга”, “Начын” дээш колдуунда-ла куштар апарган. Каш чылдар бурунгаар, Тываның альпинизм федерациязының президентизи Маадыр-оол Ховалыгның “Ирбиш мөге” деп атты саналдап киирип турганын, тыва хүрештиң бир чамдык мөгейикчилериниң ойнай-сылдай аарак, азы шыны ол бе, “Мажаалай” деп хүндүлүг атты тыпсып болурунуң дугайында Тыва Республиканың спорт сайыды-биле чугаа аразында айтырбас аргам чок болду.
Тыва Республиканың спорт сайыды Субудай Монгуштуң харыызы:
– Ийе, бо аттарны база конференцияга чугаалажып турдувус. Мажаалай азы “Даг-Иргек”, “Ирбиш” деп-даа хүндүлүг аттарны саналдаан. Мен бодум амыхууда, Ирбиш мөге деп саналды деткип олурдум. Ынчалза-даа мөгелер черле “Эзир самын” девип чоруур болганывыста, “Эзир”, “Хартыга” болгаш “Начын” деп аттар турзун деп саналды чаңгыс үн-биле бадылап алды.
Чамдык улус (орус дылда, ястреб) хартыга-биле (орус дылда сокол) начын дээрге чаңгыс куш деп бодаар. Херек кырында ол ындыг эвес, ийи аңгы куштар болур. Хартыга бедик тайга-сында чурттап чоруур шүүргедекчи, Эзир төрелдиг араатан куштарга хамааржыыр.
Ындыг-баа бол, маңаа кол айтырыг, Наадым хүрежинге сесче, дөртче кирген эзирлерни, хартыгаларны болгаш начыннарны тыва хүрештиң мөгейикчилери ыяк ылгап билген турарын чедип алыры дээрзин Тываның спорт сайыды Субудай Монгуш демдегледи.
Мерген ОНДАР.
