Тыва хүрешке бердинген...

Амыдырал-чуртталгага кандыг-даа бергелер таварышса, бурунгаар чүткүлдүг болгаш быжыг туруштуг кижилер бистиң аравыста кайы кө­вей. Чаңгыс салдынган сорулгазын эчи­зинге чедирер, тыва хүрешке езу­луг сагыш-сеткили-биле бердинген кижилерниң бирээзинге, Тыва На­цио­нал хүреш федерациязының даргазының оралакчызы Владимир Кара-Монгушту хамаарыштырып болур.

Тыва чоннуң эрте-бурунгу адаан-мөөрейин эрттиреринге, бодунуң өг-бүле бюджединден акша-хөреңгини безин харам чокка киириштирип чораан, тыва хүрештиң мөгейикчизи Владимир Комбуй-оолович Кара-Монгуш-биле бистиң корреспондентивис ужуражып, чугаалашкан.

– Владимир Комбуй-оолович, көктүг шыкка тыва хүреш-биле хевис кырынга хостуг хүрештиң кайызы силерге эң чоок деп бодаар силер?

– Хостуг хүреш дугайында медээлерни школачы чылдарымда чүгле солуннардан номчааш, билип алыр чораан мен. Ол үелерде колдуунда Өргелээр Ондар, Александр Чүлдүк, Федор Ондар болгаш Александр Опера деп ат-сураглыг мөгелер дугайында дыка хөй чүүлдерни бижип турган. А 1972 чылда, 10 класска өөренип тургаш, Чадаана хоорайның эрги клувунга хостуг хүреш маргылдаазын бир-ле дугаар көрген мен. 

Хостуг хүреш бе, тыва хүреш бе? – деп айтырыгга, бир-ле дугаарында, тыва хүреш деп харыылаар мен. Чүге дизе, ол черле тыва эр кижи бүрүзүнүң ханында. Бичии оолдар эш-өөрү-биле аразында хүрежип чорааш, өзүп келир болгай. Мээң ынчаар ойнап өскен чашкы үем база уттундурбас.

Ойнаар шыдыраалаарым база шупту мөгелер болур: Ооржак Дапыл, Сүүр-оол Ондар, Бапаш Донгак  дээш оон-даа өске. Ол ышкаш хой кадарып чорааш, дерим төктү берген бодум бодум-биле хүрежип, ийи билектерим сывырнып каапкан девип чоруп турумда, ырактан дураннап турган ачам бо аъттыг шаап келир турган. Ол үеде хойларым база үзүп алган болур мен.

Бажың-Алаак школазынга тыва хүреш маргылдааларынга 8-тен 10 класска че­дир үш чыл улаштыр шүүп келдим. Ооң соонда 1971 чылда, кожуун чергелиг слет­ка, тыва хүреш маргылдаазынга сес мөге аразынче киир хүрешкеш, улуг шыырак мага-боттуг мөгеге күш четпейн, октадыпкан кижи мен. Ынчан Павел Кара-Сал (Сүт-Хөл) шүүлген.

Сөөлүнде, хып дээн аныяк-чалыы үем­де, кады хүрежип чоруур эш-өөрүм Алек­сей Хомушку (Кызаңмай), Владимир Ооржак олар мени эдертип алгаш, Барыын-Хемчик кожууннуң спартакиадазынга киириштирген. Ол чылдарда та, чүге-ле ийик, хүрежиринден эпчоксунар, ыядырым аажок чо­раан. Ынчалза-даа эш-өөрүм көгүдүп тургаш, салып үн­дүрүптерге, бурят, хакас хүрештерге чем­пионнааш, тыва хүрешке үжүүр былаажып, ийи дугаар черни алдым.

Эрткен вектиң сезен чылдарда амгы «Хүреш» стадиону көктүг шык эвес, анаа элезинниг турган. Ооң кырынга оът-сигенниг ногаан шириктерни чаа-ла чадып эгелээш, четтикпейн барган. Ынчангаш Май 9-туң тыва хүреш маргылдаазын Хөндергейге эрттирерин шиитпирлээн. Ол маргылдаага киришкеш, база-ла 16-га шыырак мөге Алексей Ытсыгбанович Сатка октадыптым. Ол дээрге Чадаанага май 2-де эртип турган тыва хүреш маргылдаа­ларынга ийи чыл улаштыр шүүлген, ол үеде сураглыг мөгелерниң бирээзи.

– Эрткен вектиң 90 чыл­дарында тыва хүреш мар­гыл­даазының шаңнал фондузун чыып алыры ындыг белен эвес турган. Ынчалза-даа Владимир Кара-Монгуш  бодунуң өг-бүле бюджединден акша-хөреңгини киирип тургаш, шаңнап чораан дээр, ол шын бе?

– 1985 чылдан эгелээш, Чөөн-Хемчик кожууннуң тыва хүреш федерациязын удуртуп баштап, 35 чыл иштинде хөй-хөй маргылдааларны эрттирип келдим. Ийе, эң берге айтырыг маргылдааның шаңналдарын дилеп, тывары болур. ССРЭ үезинде бизнес, сайгарлыкчы чорук хоруглуг турган. Мөгелер шаңнаар артык акшам бар эвес. Чүгле чаңгыс идегел ажылдаан акша-шалың база боттуң азыраан малы турган.

Мээң эртем-билиг чедип, доозуп алган мергежилим тудуг инженери, айда алыр акша-шалыңым 300 хире рубль. Өөм ишти Надежда Олеговнаның дооскан эртеми орус база тыва дыл башкызы болгаш ажылдаар шактары көвей, шалыңы 300-400-даа чеде бээр-ле.   Ынчангаш өг-бүле бюджединден акша-хөреңгини үндүрүп чорааш, мөгелерге шаңналдарны тыпсып чораан мен. Ол дээш, бир-ле дугаарында, уругларым иезинге өөрүп четтиргенимни илередир кижи-дир мен. Ол кажан-даа хорадап, кончуттунмас, топтуг-томаанныг езулуг тыва херээжен кижилерниң бирээзи.

Чадаанага тыва хүреш маргылдаалары чазын эгелээр. Аңаа баш бурунгаар белеткенир апаар. Ол үеде бажың-бал­гат иштиниң чымчак эт-херексели бо­лур мебель, соодукчу (холодильник) ба­за тывылбас ховар барааннар турган. Бир чыл бурунгаар шаңналдарны чыып, садып белеткээш, гаражка шыгжап каар мен.

Тыва хүрештен аңгыда, хостуг хүреш-биле кады, бир чылда хары угда, 4-5 хире маргылдааларны эрттирип келдим. Чамдык таварылгада бодумнуң хууда дузалал ажыл-агыйымдан инекти, молдурганы, хаванны-даа садыптар турдум. Базар, рынок ажылынга мээң-биле кады ажылдап чораан дуңмам, коллегам, ол үеде Чадаананың спорт школазының директору Виктор Допчуевич Кара-Сал кончуг салымныг кижи турган. (Хүлүмзүрүүр). 

– 35 чыл иштинде хөй-ле маргылдааларны эрттирген болдуңар, ону делгереңгей чугаалап көрүңерем?

– Эрткен вектиң 80 чылдарында Чадаанага май 2-ниң хүрежи болуп эгелээн. Кызылга болгаш кожууннарга Май 1-ге тураскааткан тыва хүреш маргылдаазынга бүгү Тываның мөгелери хүрежип каапкан соон­да, чүгле Чадаанага май 2-де хүреш эртери чаңчыл апарган. Аңаа май 9-туң хүрежи-биле бир дөмей, шупту ат-сураглыг мөгелер чедип келир. Бо эртип турган май 2 хүрежин чогум-на эгелээн улус Чөөн-Хемчик кожууннуң райком партияның удуртукчу даргалары чүве. Районнуң тургузуп каан шаңналдары кызыгаарлыг, баш удур санап, түңнеп каан болгаш чедишпес боор­га, бодумнуң акша-хөреңгимни чарыгдап тургаш, мөгелерни шаңнап турганымны эгезинде чугааладым. 

Бир чылын Чадаанага май 2-ниң хү­режин шуут эрттирбес, хоруп каан дуга­йында Чөөн-Хемчик райком партияның бирги секретарының айтыышкыны үнген. Чүге албан-биле Чадаа­нада май 2-де тыва хүреш маргылдаазын эрттирип турар чүвел, Май 1-де эрттирзин деп шиит­пир үндүрген болган. Ынчалза-даа өске ра­йоннарда мөге оолдарга Чадаанага тыва хүреш маргылдаазы май 2-де албан эртерин бүдүү дыңнадып каан бис. Ооң түңнелинде, Тывада ат-сураглыг мөгелер Чадаанага эртер Май 1 хүрежинге кириш­пээн. Анаа-ла кудумчуга кылаштап чораан, сапык идиктерлиг, трико чүвүрлүг оолдарны хүрештирген чүве.

Эртенинде, май 2-ниң хүнүн­де, Чадаа­нага алдар-аттыг мөге­лер өөренген ча­­ңы-биле чыглып келген.  Маргылдаа эрт­кен соонда, кежээ бажыңга олурумда, Чөөн-Хемчик кожууннуң Иштики херектер килдизиниң ажылдакчылары оолдар чедип келгеш:

– Кожууннуң чагырга даргазының дужаалы-биле чор бис, силерни тудуп хоругдаар дугайында айтыышкын берди – деп бо-ла-дыр-ла. Шуут аңгадай бергеш:

– Чүнү канчапкан кижи мен? – деп айтырдым.

– Чүге дизе райком, партияның ай­тыыш­кынынга удур май 2-де тыва хүреш турнирин эрттирген – деп мындыг болган. Оон ийи, үш хонук эрткенде, мени тудуп хоругдаар дугайында айтырыгның изи сооп, уттундура бергени ол ыйнаан, олчаан кым-даа келбээн. (Хүлүмзүрүүр).

Ол ышкаш май 2-ниң хүрежинден аңгыда, Наадым хүрежинге 8-че кир­бээн, хүндүлүг ат чедип албаан мөгелер аразынга хүрешти база эрттирип турган бис. Ооң соонда, хөй чылдар иштинде, долгандырыг хүрешти база эрттирдивис. Ооң-биле чергелештир хоочуннар аразынга тыва хүрештерни доктаамал эрттирип келдивис. Ам бо хүннерде Шагаа байырлалында эртип турар командалар аразында «хана-хана» хүрешти база бир дугаарында Чадаанага бис эрттирдивис.

Хостуг хүрешке тулган чемпионну илередири-биле, кил, деңзи барымдаалавас республика чергелиг маргылдааны Чөөн-Хемчик кожуунга чылдың эрттирип турдувус. Мындыг хевирлиг турнир найысылал Кызылга чүгле чаңгыс катап болган боор.

Бир удаа чүгле 62 кил чедир деңзилиг мөгелер аразынга хостуг хүреш маргылдаазын эрттирерин шиитпирледивис. Чүге дээрге "тулган чемпион" дээш деңзи барымдаалавас хостуг хүреш маргылдаазынга улуг-шыырак мага-боттуг Аяс Монгуш, Маадыр Монгуш, Бежендей Кү­­жүгет дээш оон-даа өске мөгелер чемпионнаар, 68-70 килдерге база-ла ындыг, тыва хүрештиң мөгелери тергиидеп туруп бээр боорга, 62-ден куду, оон чиик деңзилиг мөгелер аразынга хостуг хүреш маргылдаазын эрттиргенивис ол.

Бо эрткен хостуг хүреш турнириниң шаңналдары база шыырак болган. Чем­пио­наан мөге аът-биле шаңнадыр, 2 ду­гаар чер дээш инек, үшкү-дөрткү шаңналче кирерге, шээр малдар база 6 дугаар черге чедир шаңнап турдувус. Ооң түңнелинде, хостуг хүрештиң мөге­лериниң шылгарап үнүп кээрин билип алдывыс.

2000 чылда «Эрткен XX векте Даа ко­жууннуң алдарлыг мөгелери» деп аттыг улуг маргылдааны эрттирген бис. Архив документилерин ажып көөрүвүске, Чөөн-Хемчиктен аңгыда, Даа кожуунче кирип турган амгы Чаа-Хөл, Сүт-Хөлдүң-даа кончуг шыырак хүрежип чораан хоочун мөгелери бар болду. Чижээлээрге, 1920 чылда безин хүрежип чораан мөгелерниң төрелдеринге, ажы-төлүнге шаңналдарны тывыскан бис. Улуг Наадымга дөрт мөге­ниң аразынче кирип турган Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми суурдан Донгак Бапашка тускай шаңналды тыпсырывыска, өөрээнинден ыглап турду. Ол ышкаш Чөөн-Хемчик дээш хүрежип чораан, ам бистиң аравыста чок, улуг өгбевис Даржаа Куулар база ук шаңналче кирген кижи. Ол хүн хоочун мөге боду кээп шыдаваан, ынчалза-даа ам база-ла бистиң аравыста чок, ооң оглу Вячеслав Даржаа келгеш, ачазының шаңналын алган кижи. Оон сөөлүнде бир ужуражы бээримге, хоочун мөге Даржаа Куулар өөрүп четтиргенин илередип шаг болуп турду.

– Бо хире назылап, кырып келгижемге чедир күрүнениң, Чазактың хөй-ле шаңналдарын, орден, медальдарын ап келдим, оглум. Мындыг улуг хүндүткел-биле чылыг-чымчак сөстер бижээн, ба­йыр чедириишкини черле турбаан боор. Канчаар сеңээ өөрүшкүмнү илередирин черле аайын тыппас-дыр мен – деп, хоочун мөгениң чугаалап турганын сактыр-дыр мен.

Ол ышкаш, бо төөгүлүг тыва хүреш мөө­рейинге «Эрткен XX векте Даа ко­жуун­нуң эң дээре хүреш чарлакчылары» деп шаңналды база тывыскан бис. Олар кымнарыл дээрге: Чидиг-оол Бегзикеевич Сат, Святослав Чотпаевич Ондар база Коңгар-оол Борисович Ондар олар-дыр. Ооң-биле чергелештир тыва хүрештиң эрткен XX векте Даа кожууннуң эң идепкейлиг «аарыкчылары», мөгейикчилери деп шаңналга Наталья Седеновна Сарыглар, Виктор Алдын-оолович Монгуш олар төлептиг болган.

– Тыва хүреш маргылдааларының сураглыг чарлакчызы Владимир Биче-оолдуң соонда, Коңгар-оол Ондар чедиишкинниг ажылдап чораанын эки сактыр, билир бис. Тываның улустуң хөөмейжизиниң тыва хүрешти чарлап өөренип алган чери, бодунуң-на төрээн чурту – Чөөн-Хемчик деп болур-ла дыр.

– Бир-ле дугаарында, 1980 чылдарда Чөөн-Хемчик кожуунга тыва хүреш маргылдааларын Чидиг-оол Сат тода, өткүт үнү-биле чарлап эгеледи. Ооң соон­да Святослав Ондар чарлакчы кижиниң ажылын эки шиңгээдип, өөренип алды. Чидиг-оол Бегзикеевичиге бис кол (информация) медээлерни кулаанга сымыранып бээривиске, бичии хөөредип алгаш, чонга солун, чечен-мерген кылдыр чарлап үндүрер салым-чаяанныг кижи чораан.

А Святослав Чотпаевичиге хамаарыштыр мындыг солун таварылганы сактып келдим.  Бир-ле катап база хүреш эгезинде спортчу школаның оолдарынга дузалажып, сандайлар дажыглап тур мен.  Аразында чугаалажып турган кезек херээжен кижилерниң бирээзи тургаш:

– Кижи анаа-ла хүреш көөр дээш эвес, бо «Аза» деп оолдуң солун чугаазын дыңнаксаар чүве-дир ийин – деп хөөреп тур-ла…

Святослав Ондарның чон аразында шолазы «Аза» ийик чоп. Бодап көрүңер даан, чарлакчы кижи ол хире сорунзалыг, чонну хаара тудуптар хуулгаазын болгаш чечен-мерген дылдыг чораан-дыр. Чүгле ооң солун чугаазын дыңнаар дээш, тыва хүрешти сонуургавас, херээжен улус бе­зин кээп чораан болуп турар.

Коңгар-оол Борисовичиге 1990 чылдар­ның ортаа үезинде боор, бир катап ужуражып келгеш, чугааладым:

– Сен черле хүрештен чарлап көрем, Борисович, дээримге – шуут ынавас.

– Чидиг-оол Бегзикеевич биле Азага (Святослав Чотпаевичиге) канчап чедер кижи мен – дээш, кара шору.

Ол үеде оларның деңнелинге четпес турганы шын кижи-дир ийин, харын. Ынчалза-даа база катап чугаалажып, көгүдерин оралдаштым:

– Ондар, сен чон мурнунче, сценаже үнүп өөрени берген артист кижи-дир сен, черле бир эвин тып алыр сен – дээримге, база шуут хей, дедир тепкеш турар.

Оон бээр каш чыл эрткенде, Чадаа­нага болган хүрешке, чарлакчы судья кылдыр ажылдаарын шуут албадапкан мен. Ол олчаан Коңгар-оол Ондар чон мурнунга чугааланыр аянын тыва берген, езулуг чарлакчы болуп үнүп келди.

Ол үеде база бир чаа чүүл – байыр­лалдар үезинде Тываның кайы-даа бу­лу­ңунга туруп көрбээн – дириг хөгжүм оркестриниң аян тудуп ойнап бергенин дүүн чаа болган чүве дег, сактыр-дыр мен.

Бир катап Коңгар-оол Ондар маңнап келгеш:

– Төөгүде туруп көрбээн чүведен кылыптаалам, акым – деп санал-оналды киирген. Ооң түңнелинде, «Челээш» ансамбли-биле Коңгар-оол Ондар «Камаз» автомашинаның кырынга, аппаратуразын тургузуп алгаш, хөөмей, сыгыдын база ыры-хөгжүмүн бадырыптарга, тыва хүрештиң мөгейикчилери – чыглып келген чон аажок сонуургаан.

Хоочун мөге Октябрь Үнен-Хөөевич Түлүш ол үелерде Чадаананың сүт заводунуң директору албан-дужаалга ажылдап турган. Аравыста кады ажылдажылга дугайында дугуржулга езугаар, ийи-үш бидон долдур таракты шөлге эккеп, тургузуп каан бис.  Изиг хүнде суксаан мөгелер, хымыш долдур узуп ижип турган чүве. Мындыг  деткикчилерниң ачызында тыва хүреш Чадаанага улуг хөгжүлдени алганы ол боор.

– Тыва хүрештиң шаандагы дүрү­мү­нүң дугайында чүнү чугаалап болур силер?

– Ол үеде тыва хүрешти сайзырадып, кады ажылдап чораан дуңмам Виктор Допчуевич Кара-Сал-биле Чадаанага 1990 чылдарда-ла амгы үеде тыва хүреш федерация­зының хүлээп алган дүрүмүнүң кол өзээн ажылдап кылдывыс. Ооң соонда Чөөн-Хемчик кожуунда «Ленинчи орук», ам болза «Чаа орук» солунунга, парладып үндүрүпкен бис. Каш хонганда Кызылга чедип келиримге, удуртукчу даргалар мээң хемчээм ап эгелээн. Аңгы күрүне силер бе, чүге ындыг аңгы дүрүм үндүрүп алдыңар, деп айтырыгны тургузуп-даа турган. Девидээн, корткан кижи: 

– Тыва хүрештиң бо дүрүмү чүгле Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринге күштүг чүве-дир ийин – дээримге, харын-даа ажырбаан. Ынчан тыва хүрештиң дүрүмү бар, ындыг-даа бол, ужур-утказы билдинмес – деп болур. Чижээ, мөгени бир теверге бир сан (очко) бээр, бир долгандыр бөөлдээрге, 1 сан, ийи удаа бөөлдээрге, 2 сан дээн хевирлиг дүрүм күштүг турган. Ам кайы-даа мөге окташпаанда, сан санап кымга тиилелгени бээр боор, херек кырында сагыттынмас дүрүмнү, ол үеде ажылдап кылганын кижи кайгап ханмас.

Ынчан мөгелер база колдуунда сапыктарлыг, тыва идиктер чүгле ийи-чаңгыс кижиде болур турган. Шыва тону чок, хат-даа хадып, чаъс-даа чаай бээрге, чүгле куртказын шугланып алган олурарлар. Содак-шудакты безин, ачылажып кедип, хүрежип чораан. Ынчангаш, тыва хүрештиң сайзыралынга база үлүүм киир­генимге, өөрүп чоруур мен. 

– Тыва хүрештиң өске хүрештерге салдарының дугайында чүнү чугаалап болур силер, Владимир Комбуй-оол­ович?

– Бо айтырыгга тыва чон, тыва хүрештиң мөгейикчилери шупту харыылап болур, ону эки билир, эскерип чоруур дээр болза хөөредиг чок. Чүге дээрге тыва мөгелерниң ат-сураа тыва хүрештиң ачызында делегейде диңмиреп үнүп келгени чигзиниг чок. Чижээлээрге, 2019 чылда Турцияның Антакья хоорайга X Бүгү-делегей Кубогу дээш  Аба Гюреш деп турк чоннуң нацио­нал хүрежинге Начын мөге Алдын-Сай Одай 80 кил деңзиге чемпионнааш, хөй санныг арыг алдыннар-биле шаңнаткан.

А Кыргызстанның Бишкек хоорайга Айдың Монгуш  делегейниң “Көшкүн чон­нарының улуг хүрежинге” кончуг шыырак удурланыкчылары иран, турк, азербайджан, кыргыз мөгелерни октап тургаш, кол шаңнал бир миллион сом ( 12 604,38 америк доллар) болгаш маадырның алдын курун, алдын таңмазын,  чүгүрүк аъттың баглаажын чаалап алгаш, чанып келди. Айдың Монгуштуң ат-сывын алдын үжүктер-биле “Көшкүн чоннарның эрте-бурунгу ному” деп төөгүлүг дептерже улуг хүндүткел-биле киир бижээнинге база чоргаарланмас аргажок.

Оон аңгыда, якут, бурят хүрештерге тыва мөгелер баргаш, чедиишкинниг хүрежип турлар. "Хапсагай" деп якут хүрешке тывалар киржир деп чарлаптарга, Якутск хоорайның хүреш стадионунче кирер билеттиң өртээ  оранчок өзе бээрин Саха (Якут) республикага чораан тыва мөгелер ийи караа-биле көрген.

Япон хүреш сумога тыва мөгелер Россия, Европа, делегейге чемпионнап чорлар. Бир-ле дугаар Россиядан сумога делегей чемпиону, Наадымнарның 17 дакпыр чемпиону Күчүтен мөге Аяс Монгуш-ла болгай. Ол ышкаш хостуг хүреш, дзюдо, самбода шупту тыва мөгелер делегей ареназынче үнүп келгени дээрге-ле база тыва хүрештиң ачызы-дыр, баштайгы базымнарын олар шупту тыва хүрештен эгелээнин билир бис.

2009 чылдан эгелээш, тыва Национал хүреш федерациязын, ол үеде Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчызы, амгы үеде Тываның Хөй-ниити палатазының даргазы, социал-экономиктиг болгаш гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң директору  Анатолий Партизанович Дамба-Хуурак удуртуп эгелээн соонда, тыва хүреш каракка көзүлдүр-ле сайзырай бергенин шупту билир бис.

МЕРГЕН ОНДАР, журналист.