очерк
«Улуг ажылды кылыптар чаңгыс-ла арга бар – аңаа хандыкшыл» – деп американ бизнесмен, «Apple Computer» компанияның тургузукчузу Стив Джобстуң чугаалап каан чалгынныг сөстери бар. Шынап-ла, хандыкшыл чокта кандыг үүле-херек бүдер боор… Ажылын хандыкшыл-биле кылып чоруур, аңаа шуут бердинген кижилерни көрүп чоруурга, олар дег аас-кежиктиг, маңнай-чолдуг улустар чок болур-дур. Оларның сагыш-сеткили маажым, тайбың, ал-боттары чоргаар, көрүштүг…
Ындыглар бистиң аравыста кайы хөй. Оларның бирээзи хөй чылдарда уруглар садынга хөгжүм башкызы болуп ажылдап келген Александр Ооржакович Хойлака болур.
Тывада өөредилге шугумунда ажылдап чоруур эр кижилер ховар. Ылаңгыя уруглар садтарының кижизидикчилери, хөгжүм башкылары чүгле херээжен чон болгай. А эр кижи база ажы-төлдүң кижизидилгези дээш улуг харыысалгалыг болур дээрзи кымга-даа билдингир. Ынчап кээрге, эр башкылар кижизидилге, өөредилге шугумунга база хөйү-биле бараан болур ужурлуг-дур.
Александр Ооржакович Хойлака 1992-2019 чылдарда, амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир, Кызыл хоорайның 3 дугаарлыг уруглар садынга хөгжүм удуртукчузу болуп ажылдаан. Барык үжен чылдар нүүрүнде чаңгыс черге ажылдаан болганындан, ооң ажыл-ишчи намдары барык чүгле уруглар садынга-ла эрткен.
Чүү-даа чүве дөстүг. Александр Ооржаковичиниң ажылынга бүрүнү-биле бердингени, амыдыралга туружу, бүдүш-чаңының топтуу ону кижизидип, өстүрүп каан ада-иезинден салгаттынып келген. Азы өскээр чугаалаарга, ада-ие ажы-төлүнге бүгү тала-биле үлегер-чижек болуп чорааны ол.
Ачазы – Хойлакаа Сундуевич Ооржак – бүгү Тывага билдингир ат-алдарлыг башкы чораан. Тываның төөгүзүнде көскү черни ээлеп арткан кижилерниң бирээзи. Ол бодунуң үезинде «тыва Ломоносов» деп аттыг турган. Езулуг-ла чиге, дорт адаан ат. Тыва кижилерден, Тываның иштинде бир дугаар математика эртемнерин башкылаар талазы-биле дээди эртем чедип алгаш, чонунуң ажы-төлүн бодунуң эртеминге өөредип эгелээн кижи – Хойлакаа башкы. Математика эртемин тергиин эки билир болгаш билдилиг башкылап турганындан, ону эш-өөрү, чону “тыва Ломоносов” деп адай бергениниң ужуру ол. «Тываның база бир алдарлыг кижизи Ооржак Хойлакаа башкы – тыва интеллигенцияның иштинде бир дугаар дээди эртемниг математик» – деп, М.Б. Кенин-Лопсан ооң дугайында улам тодаргайы-биле демдеглеп бижээн. Хойлакаа башкы 1930-1936 чылдарда Улан-Удэниң ажылчын факультединге өөренип турган тыва оолдар, кыстарның бирээзи. Ону чедиишкинниг доозуп алгаш, Тываның баштайгы эртемниг кижилериниң бирээзи болуп, ынчан чоокта чаа ажыттынган болгаш баштайгы тыва каадырларны белеткеп эгелей берген Кызылдың өөредилге комбинадынга математика башкылап, оон улаштыр аңаа директорлап ажылдаан. Ажылынга улам хандыгып, математика талазы-биле билиг-мергежилин ам-даа ханыладыры-биле, Иркутскиниң педагогика институдунуң физика-математика факультединче 1940 чылда өөренип киргеш, ону 1944 чылда доозуп алган. Дуу ырак-узак Ак, Алаш чурттуг оол Улан-Удэниң ажылчын факультединге-даа, Иркутскиниң педагогика институдунга-даа өөредилгеге салымныын көргүскен. “Тыва чон мындыг салымныг, чүткүлдүг чон-дур” дээрзин башкылары чүгле мактап чугаалап турганы кайгамчык. Чеже-даа салым-чаяанныг болза, күзел, чүткүл чокта, чүү-даа бүтпес. Хойлакаа Ооржак чүгле эки болгаш тергиин демдектерлиг өөренип чораанын эш-өөрү билир. Сөөлүнде олар ол дугайында чоргаарал-биле сактып чугаалажып чораан. Ооң бир барымдаазы бар: өг-бүле альбомунда “Улан-Удэ хоорайның эң эки өөредилгелиг сургуулдары” деп чурук бар. 1936 чылдың январь 29-да тырттырган чурукта бөлүк сургуулдар аразында тыва оол – Хойлакаа ылгалып көстүп кээр. Ол-ла чылдың июньда тырттырган ажылчын факультеттиң доозукчуларының чуруунда кожавыс Моолдуң база бир алдарлыг оглу Чойбалсан база бар. Хойлакаа Сундуевич ол үеде 4 чыл иштинде Чойбалсан-биле эгин кожа өөренип чорааны төөгүлүг болуушкун. Иркутскиниң педагогика институдун дооскан соонда, Тывазынче чанып келгеш, ынак эртеми – математиканы аныяк өскенге өөредип чораан.
А авазы – Кыргыс Балчир-ооловна Долгар – база башкы. Иркутск хоорайга дээди эртем чедип алган баштайгы төөгү башкыларының бирээзи. Бодунуң үезинде В.И. Ленин аттыг каттышкан школага (Кызылдың амгы 2 дугаарлыг школазы) ажылдап чораан. Тываның төөгүзүнде ук школаның баштайгы доозукчуларының класс башкызы турган. Доостуруп үндүрген өөреникчилеринден академик Ю.Л. Аранчын, докторлар Ш.Ч. Сат, М.Б. Кенин-Лопсан, эртемденнер З. Чадамба, А. Делгер-оол, А. Төгүй-оол, журналист А. Чычаан-оол, чогаалчы Б. Чүдүк дээш өскелер-даа Тываның баштайгы эртемденнери, башкылары, көскү ажылдакчылары болганнар. А Хойлакаа Сундуевич бо класска астрология, алгебра эртемнерин башкылап турган.
Кыргыс Балчир-ооловнаның удуртуп турган клазының өөреникчилериниң хөй кезии Ленинградтың күрүне университединче улаштыр өөренгеннер. Олар ук өөредилге черин доозуп чедип келгеш, ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларынга ажылдай берген. Бо мында оларны шын орукче үттеп-сургап, бедик тура-соруктуг, чүткүлдүг кылдыр кижизидип каан класс башкызының хавыяазы кончуг улуг. “Башкызы кандыгыл, өөреникчизи ындыг” дээрзиниң бадыткалы-дыр. Кыргыс Балчир-ооловна Россияның улус өөредилгезиниң алдарлыг башкызы, Тываның улус чырыдыышкынының тергиини, тыл киржикчизи деп дөрт юбилейлиг медальдарның эдилекчизи.
Александр Ооржакович ажыл-ижинге, ада-иези ышкаш, улуг хандыкшылдыг чораан. База оларның бедик мөзү-шынарын база дорт-ла салгап алган. Чаштар-биле ажылдаарынга бир янзы арга-метод, тывыш херек. Оларже орукту чүгле эки-чаагай, ажык сагыш-сеткил-биле тып алыр аргалыг. Уруглар садтарынга шириин көрүш ажы-төлдү бодундан хойзуптар дээрзи билдингир. Ындыг таварылгада өөреникчи-кижизиттирикчи болгаш башкы-кижизидикчиниң аразынга кандыг харылзаа турар деп...
Кандыг-даа кижи бир-ле ажыл-ишке чаяаттынып төрүттүнер, хөй чылдарда ынаар оруун углап кээр болгаш ажылын-даа, туружун-даа ынчаар тып алыр. Азы өскээр чугаалаарга, кижиниң чайгаар үүлези, салымы ындыг. Чолаачы кижи болза, ол чажындан тура-ла чүгле машина-балгат сонуургаар… А Александр Ооржакович Хойлака башкы уруглар садынга хөгжүм башкылай бергени анаа душ болган таварылга эвес-тир. Ол кылып чораан ажылынче кокпа оруун школачы чылдарындан эгелээн дизе частырыг турбас. Кажан ооң башкы ада-иези Чадаана хоорайга ажылдап, чурттап турар үеде, Александр сонуургалының аайы-биле уругларның хөгжүм школазынга өөренип турган. Кандыг-даа ажыл-ишти эчизинге чедирер чаңы-биле ол 1965 чылда ук школаны доозуп алган. А ортумак школаның 8-ки клазын дооскаш, Кызылдың уран-чүүл училищезиниң баян салбырынче өөренип киргеш, хөгжүм башкызы деп мергежилди чедип алган.
Япон чоннуң «кым уран чүүлге сонуургалдыг-дыр, ол кажан-даа кем-херек кылбас» деп мерген чугаазы бар. Ук чугааның утказы ханы. Уран чүүлге хандыкшылдыг, сонуургалдыг кижиниң сагыш-сеткили кончуг делгем, ажык чаагай болур. А ындыг кижи багай чүве кылыр бе… Багай бодал безин бодаар бе… Бо япон мерген чугаа улуг туураан Сократтың «Кижи бүрүзүнде хүн бар, чүгле ону чырып турар кылдыр кылыптыңар» деп мерген чагыы-биле үн алчып чыдары кайгамчык. Ол чүл дээрге чырык угааннар чүнү-даа өттүр сөглеп, амыдыралчы чагыгны берип кааны дээрзи билдингир.
Хойлака Александр Кызылдың уран-чүүл училищезин дооскаш, бодунуң күш-ажылчы базымнарын Эрзинниң уругларның уран чүүл школазынга ажылдап эгелээн. Үш хире чыл ажылдап чорааш, Кызыл хоорайга чайгы дыштанылгазында Барыын-Хемчиктен келген аныяк башкы Сайдам-биле дужуп, ужуражы берген. Душ болган таварылга-даа эвес, а салым-чолдуң оруу ынчаар ажыттынып келгени ол. Ол-ла 1974-1975 өөредилге чылының эгелээр бетинде Александр Ооржакович Барыын-Хемчик районунче Сайдам башкының чанынче чорупкан. Кызыл-Мажалыктың уругларның уран чүүл школазынга ажылдавышаан, кожа чыдар Барлык ортумак школазынга ыры башкылай берген.
Александр Ооржакович Хойлаканың ачазы-даа, авазы-даа башкылар. Олар ийи оолдуг, бир кыстыг чорааннар. Ийи оолдары-даа башкылар болган. Чаңгыс кызы – Люба – Москвага эртем чедип алган, Тываның бир дугаар дээди эртемниг архив ажылдакчызы. Улуг оглу Михаил Ооржакович Хойлака ачазы ышкаш математика башкызы. Ол Горький хоорайның физика-математика институдун дооскаш, баштай Горький хоорайның, ооң соонда Кызылдың педагогика институдунга хөй чылдар иштинде ажылдап чораан. Ачазы ышкаш, астрология талазы-биле хандыкшылдыг. Бажыңынга садып салып алган телескоптан сылдыстарны, оларның шимчээшкинин чүгле ол боду эвес, а бүдүн өг-бүлези хайгаарап, сонуургаар турган.
Александр Ооржаковичиниң ажы-төлге хөгжүм башкылаар ажылче шуудап кире бергени анаа эвес. Башкылал ажылы ооң хан-дамырында дээр болза, частырыг турбас боор.
Кандыг-даа ажыл-ишке чаартыкчы чорук, чаартыкчы көрүш кончуг чугула. Чедиишкиннерже, бурунгаар сайзырал ол чокта болдунмас. Александр Ооржакович Хойлаканың ажыл-ижинге хамаарылгазы, ачазы ышкаш, база чаартыкчы хөөннүг.
Хойлакаа башкы эге школаның 1-ги клазының өөредилге ному «Арифметиканы» база Улан-Удэге ажылчын факультетке кады өөренип чораан эжи Ондар Саган-оол-биле кады 6-7 класстарның «Алгебразын» болгаш математикага хамаарыштыр он шаа өөредилге номнарын очулдурган. Бо өөредилге номнары төөгүлүг. Математика эртемнериниң талазы-биле тыва дылче эге баштай очулдуртунган өөредилге номнары болур. Ону очулдуруп тура, Хойлакаа башкы езулуг-ла чаартыкчы ажылдаан. Чадаже көдүртүлге, деңнелге, чаңгыс болгаш хөй кежигүннер, дөстен үндүрери дээн чижектиг хөй-хөй математика терминнерин тургускан. Ооң-биле чергелештир элээн хөй геометрия терминнерин база тыва дылга доктааткан. Математиканың-даа, геометрияның-даа бодалгаларын долгандыр амыдыралдан чижеглей ап, тыва ажыл-агый-биле холбап турганы солун болгаш тыва өөреникчилерге чоок, билдингир болган. Чүгле математика кичээлдерин эрттиреринден аңгыда, Хойлакаа башкы эртемниг чүүлдерни солуннарга бижип, бөдүүн чонга, ада-иелерге ажыктыг тайылбырларны берип чораан. Ылаңгыя «Ай, хүн туттуруушкуну деп чүл?», «Өртемчейниң эгези турган бе? Төнчүзү бар бе?» деп парлаттынган ажылдары чоннуң кичээнгейин хаара тудуп, эң-не сонуурганчыг, номчуксанчыг чүүлдер турган.
Тывага улус чырыдыышкынын болгаш өөредилгезин сайзырадырынга киирген үлүг-хуузу дээш Хойлакаа Сундуевичини «1941-45 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга эрес-маадырлыг күш-ажыл дээш» деп медаль-биле шаңнаан база «Улус чырыдыышкынының тергиини» деп хүндүлүг атты тывыскан.
Александр Хойлака хөгжүм башкылап тура, дыл-домаа чаа-ла үнген бичии чаштарга сөстерни адап өөренири-биле тускай методиканы боду ажылдап кылып алган турган. Сөс адаарынга бергедээшкинниг уругларга ыры-хөгжүм дузазы-биле кылдыртыр башкының бодунуң чогаадып алган мергежилгелери эки түңнелдерлиг болган. А.Х. Ооржак шак ынчаар чогаадыкчы болгаш чаартыкчы ажылдап, хөй-хөй шаңнал-макталдарының аразында «Россия Федерациязының улус өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг чоргаар дыңналыр атты ол төлептии-биле эдилеп чораан.
Александр Ооржакович боду бүгү талазы-биле сонуургалдыг кижилерниң бирээзи. Ооң ачазы Хойлакаа башкы спорттуң бүгү-ле хевирлеринге дески ойнаар турган. Ол өскен-төрээн Ак хеминиң эриинге мал-маган кадаржып, анай чажындан тура ажыл-ишке кижизиттинген. Ынчангаш эш-өөрү-биле хүрежип, чаржып, ча-согун чазап, кара адып, ээремнерге эштип дээш, кылбас-тутпас чүвези чок өзүп, доруккан. Кыш шагда тыва оолдарның ынак оюну – тевек. Бо бүгү оюннар өзүп орар салгалды шыдамык, соруктуг чорукка кижизидип, ооң-биле чергелештир сагыш-сеткилин амыр, ажык-чаагай кылдыр хевирлеп кааны билдингир. Ылаңгыя хол, бут бөмбүүнге Хойлакаа Самбуевич тергиин ойнакчыларның бирээзи кылдыр санадып чораан. Оон аңгыда шыдыраа база бир ынак оюну. Кайгамчык чүве чүл дээрге, Хойлакаа башкы, өөнүң ишти Кыргыс Балчир-ооловна болгаш ийи оглу, бир кызы шыдыраа оюнунга аажок ынак, бүдүн өг-бүлези шуптузу үргүлчү ойнаар турганнар. «Башкывыс шыдыраага дыка ынак болгаш, доктаамал шыдыраа маргылдаазы эрттирер чораан» – деп, Улустуң чогаалчызы М.Б. Кенин-Лопсан башкызы Кыргыс Балчир-ооловнаның дугайында сактыышкынында бижээн. Кыргыс Балчир-ооловнаның доостурган клазынга шыдыраалап билбес кижи турбаан, бүгү класс ук оюнну тергиин ойнаар турган. Сөөлүнде барып улуг кижилер апаргаш-даа, ажыл-ижи чай, хос чок-даа болза, олар үени тып, хоорайның, республиканың шыдыраачыларын чыып, маргылдааларны эрттирип турганнар.
Хойлакаа башкы ийи оглун, бир кызын спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге ойнап билир кылдыр кижизидип каан. Ылаңгыя биллиард, шашки, шыдыраа талазы-биле Михаил, Александр олар хандыкшылдыг, шыырак ойнакчылар чораан. Ол дээрге база өг-бүлезинде кижизидилгеден болгаш ада-иезиниң бедик мөзү-бүдүжүнден аажок хамааржыр.
Хойлакаа Сундуевич-даа, Долгар Балчир-ооловна-даа шыдыраага боттарының өөреникчилерин хандыкшыдып, Тывага шыдыраа спортун нептередип каан буянныг башкылар. Хойлакаа башкының бир өөреникчизи Матпа Самбуевич Хомушку гроссмейстер деп атты чоргаар эдилеп чорааннарның бирээзи. Тываның күрүне университединде тургустунган шыдыраа клувун Матпа Самбуевичиниң ады-биле адап кааны таварылга эвес. Ооң шыдыраага хандыкшылын, билиин Хойлакаа башкы уштап, баштап база өөредип каан болганда, өөреникчизиниң улуг чедиишкини башкызынга улуг тиилелге, өөрүшкү-дүр.
А Хойлакаа башкының ады-биле Кызылдың 2 дугаарлыг ортумак школазында шыдыраа клазын 2013 чылда ажыткан. Башкының ажы-төлү, уйнуктары ук оюнга хамааржыр бүгү эт-сеп-биле классты бүрүн шүмнеп каан. Хойлакаа Сундуевичиниң өөреникчилери, ажы-төлү шыдыраа ойнаарының турнирин чылдың-на аңаа эрттирип турары чараш чаңчыл апарган.
Кандыг-даа кижиниң чедиишкиннери дээрге ооң чанында кады чурттаан, амыдыралды деңге аргажып чоруур эжиниң деткиишкини дээрзи тодаргай-ла болгай. Александр Хойлакааевичиниң ажыл-ижиниң шуудап, эки чогумчалыг чораанынга ооң кады чурттаан эжи – Сайдам Чамзырыновнаның ачы-хавыяазы аажок улуг. Ооң алыс эртеми – башкы кижи. Бодунуң күш-ажылчы базымнарын Барыын-Хемчиктиң Барлык ортумак школазынга орус дыл, литература башкылап ажылдап эгелээн...
1990 чылдарда Ооржактарның өг-бүлези Кызылга көжүп чедип келгенде, Сайдам Чамзырыновна Тыва Республиканың Дээди Совединге специалистеп ажылдаан. Оон чоорту Россияның уруглар фондузунуң Тыва Республика салбырының даргазының оралакчызынга ажылдай берген. Удаваанда Тыва Республиканың уруглар эргези камгалаар хөй-ниити ачы-буян фондузун тургузуп алган. Ук фонд амыдыралдың бергезинге таваржы берген чеже кижиге дузалашпаан дээр… Шак ол чергелиг фондулар сөөлгү чылдарда элээн көскүлең апарган-дыр, а ол чылдарда аштап-түрээннерни чемгериптер, школа баар хеп чок ажы-төлдү хепкериптер, хонар-дүжер чери чок кижилерге чаглак болуптар ачы-буянныг чаңгыс-ла фонд ол турган. Хайгаарал чок арткан уругларга хоргадал черин боттарының күжү-биле ук фонд ажыдып алган. Норвегиядан келген миссионер Сванец Тор бо фондуга улуг дузаны көргүзүп, кады ажылдажып, уругларга хеп-сынны үлеп, ашкарып-чемгерип турганы база чоннар аразында кылын харылзааның бир көскү чижээ болган. Сайдам Чамзырыновнаның удуртканы ачы-буян фондузу чүгле Тыва иштинге эвес, харын-даа даштыкы чурттарның чаштарынга безин өргүлүн сөңнеп чораан улуг буянныг. Сирияның, Непалдың уругларынга ачы-дузаны чорутканы оларның чүгле эриг сеткилиниң эвес, а делгем херии көрүжүнүң база бир херечизи. Мындыг чаагай сагыш-сеткилдиг херээжен кижиниң чанынга кандыг-даа эр кижиниң хей-аъды бедик ужукпайн канчаар…
Бо чараш өг-бүлеге үргүлчү-ле дилээшкин, чаартылга оларның чарылбас чалгыннары болуп чораан. Ол чүл дээрге, боттарын үениң аайы-биле өскертип, сайзырадып, үе-биле деңге базар дээш чаа чүүлдерге өөренип ап, билиг-мергежилин бедидип чорааннар. Сайдам Чамзырыновна 2000 чылдарның эгезинде бодунуң акша-төгерии-биле Москвага Россияның гуманитарлыг университединге, кижи эргелериниң талазы-биле делегей сессиязынга дөрт чыл иштинде дыңнакчылап, өөренип дооскан. Ынаар кирерде улуг шылгалда эрткеш, аңгы-аңгы чурттарның төлээлери-биле чаңгыс черге билиг ап, оларның арга-дуржулгазын дыңнаар аргалыг турган. Кижиниң эргелериниң талазы-биле дээди эртемниг специалист, психолог. Кызылдың 9 дугаарлыг школазының директору, Улустуң башкызы Валентина Өдүрековна Дөмүр-оол ховар турган специалисти ажылдаары-биле чалап ап, кижиниң эргелериниң талазы-биле кичээлдер эрттирерин сүмелээн. Ынчангаш Сайдам Чамзырыновна ук школага элээн үр чылдарда кижиниң эргелериниң талазы-биле немелде кичээлди болгаш дыка хөй хемчеглерни эрттирип турганы-даа ол. Бо ажылдар уругларны-даа, башкыларны-даа сонуургадыптар, ажык-дузалыг болган.
А Александр Ооржакович чеже-даа турум ажылдыг чораан болза, Ленинградка бажың эт-севи кылыр столяр мергежилге өөренип алган. Оон аңгыда электрокаңнакчы, бус-биле ажылдаар котелдар машинизи деп дипломнарлыг специалист. Кол ажылындан аңгыда каңнакчылап-даа, бажың эт-севин кылып-даа чораан. «Кижи чаңгыс черге турбас ужурлуг, үе-шак болгаш арга бар болза-ла, херек чүүлдерге өөренир ужурлуг» – деп, Александр Ооржакович бодунуң төрээн-даа, азырап каан оолдарынга-даа бо-ла чугаалай бээр турган. Бодап көөрге, ооң чуртталгазының утказы – үргүлчү өөренип, чаартынып, бир-ле чүүлдү билип алыры. Ажылдап чорааны Кызылдың 3 дугаарлыг уруглар садының бүгү башкылары, ажылчыннары Александр Ооржаковичини бедии-биле үнелээр чораан. Уруглар садының бүгү стол, сандай, олуттарны, шкафтарны, шупту эт-севин янзы-бүрүзү-биле хол-биле чазап, кылып бээр кижизи ол. Ук албан чери столяр, сантехник, слесарьлар-даа чалап көрбээн, чүге дээрге алдын холдуг Александр Самбуевич бар-ла болгай.
Александр Ооржакович, Сайдам Чамзырыновна бир оолдуг, а өскүс артып калган ийи оолду база боттарыныы дег өстүрүп, кижизиткеш, өглеп-баштап кааннар. Оглу болчукчу мергежилдиг, үш чараш кыстарны өстүрүп, кижизидип чоруур.
Александр Ооржаковичиниң барбаан, четпээн чери чок деп болур. Чылдың-на шөлээ үезинде өөнүң ишти Сайдам Чамзырыновна-биле кады кайы-ла-бир даштыкы чуртче аян-чорук кылып чоруптар турган. Кыдат, Таиланд, Турция, Мурнуу Көрей, Моол, Араб Эмираттары дээш, Россияның хөй-хөй хоорайларын эргип, кезип каапкан. Арабтар-биле кады биллиард ойнап, ол оюнга тергиин ойнаарын оларга кайгадып, магадаткан тыва кижи Александр Ооржакович болур. Аян-чорук кылып чоруурда бичии уйнуктарын ыяап-ла эдертип алырынга ынак. Оларның делегей көрүжүн, сагыш-сеткилин шак ынчаар делгем кылдыр хевирлеп чораан. Черле ынчаш, Александр Ооржакович бичии чаштарга аажок ынак, оларга езулуг ада сеткил-биле хандыкшылдыг чораан. Александр Ооржакович-даа, Сайдам Чамзырыновна-даа хөй эш-өөрлүг, чымчак сеткилдиг, сагыш човангыр езулуг-ла чончу сеткил сеткилденген бедик культурлуг өг-бүле.
Тываның база бир ховар оглу, ажыл-ишчи, бедик мөзү-шынарлыг башкы Александр Ооржакович Хойлака Тываның улус өөредилгезинге, башкы ада-иези Хойлакаа Сундуевич Ооржак база Кыргыс Балчир-ооловна Долгар олар ышкаш, улуг салыышкынны кылып, бодунуң үлүг-хуузун киирип чораан төлептиг кижилерниң бирээзи болган.
Александр Хойлака дугайында чугаалап, ону сактып тура, «Бистер бо делегейге боттарывыстың үлүг-хуувусту киирер дээш, мында келген бис. А оон башка мында чүге чедип келген бис?» – деп, Стив Джобстуң чугаалап каанынга харыылаптар сөзүвүс бар. Бедик мөзү-бүдүштүг, чараш, чаагай сагыш-сеткилдиг эрес, ажылгыр кижилер чанывыста бар, чораан-даа, чоруур-даа. Олар бистерге үлегер-чижек болгаш чоргаарал-дыр.
Сайлыкмаа Комбу. #Шын
