ТЫВАДА «ЧУРАГАЙЛЫГ КАДРЛАР» БЕЛЕТКЕЛИ

23 сентября 2021

31

Экономика

Тыва Республиканың информатизация болгаш харылзаа сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Урана Насюрюннуң сентябрь 6-да ТР-ниң Чазааның Аппарат хуралынга илеткелинге даянып алгаш, «Россия Федерациязының чурагайлыг экономика» национал программазын Тывада амыдыралга боттандырып турарының дугайында сайгарылганың бирги кезээн «Шын» солуннуң сентябрь 8-те үнген 67 дугаар үндүрүлгезинде парлаан.

Тывада ол программада кирип турар 4 федералдыг төлевилелдерден аңгыда, ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының эгелээни «Харылзаада бис» деп, ырак-узак, чедери берге суурларга хамаарышкан регионалдыг төлевилелди база амыдыралга боттандырып турарын Урана Валерьевнаның илеткелилинге демдеглээн.

«Чурагайлыг экономика» национал программаның мооң мурнунда тодаргай сайгарган «Информацияның инфраструктуразы» төлевилелин республика барык 100 хуу күүсеткени дээрге-ле, национал программаның материал-техниктиг баазазын Тывада тургусканы болур.

Чеже-даа хөй акша-төгерикти чарып тургаш, чеже-даа адырларның материал-техниктиг баазазын тургузуп алыр болзувусса, ону шын ажыглап билир кадрлар чок болза, ол бүгү ажык-дүжүк чок «демир» болуп чыдып каар болгай.

Ынчангаш «Чурагайлыг экономика» национал программаның дараазында хүн айтырыы — «чурагайлыг кадрлар» белеткели болур. Чүге дээрге харылзааның инфраструктуразын болгаш «чурагайлыг экономиканы» тургусканы, ажыл-амыдыралдың шынарын бедидеринден аңгыда, ол бүгүнү шын ажыглаар билиглер чедип алырын кижи бүрүзүнден негеп турар.

Бо талазы-биле «Чурагайлыг экономикага кадрлар» федералдыг төлевилелдиң ачызында ТР-ниң күүсекчи болгаш тус-чер бот-башкарылга органнарындан 40 ажылдакчыны Россияның улус ажыл-агый болгаш күрүне албанының академиязынга (орустап кыска ады - РАНХиГС) 2021 чылда өөреткен.

Оларның иштинден барык 25 хуузу (9 кижи) ТР-ниң Баштыңының Администрациязындан болгаш Чазак Аппарадындан болган. Ол ышкаш ТР-ниң Өөредилге (8 кижи), Кадык камгалал (4 кижи), Күш-ажыл болгаш социал политика (3 кижи), Саң-хөө (2 кижи), Информатизация болгаш харылзаа (2 кижи), Культура (2 кижи) яамылары «чурагайлыг экономикага» кадрларын белеткээринге идепкейлиин көргүзүп турарлар. Кожууннардан Барыын-Хемчик чаңгыс-даа болза ажылдакчызын «чурагайлыг экономикага» билиин бедидип, өөредип алганы өске кожууннарга үлегер-чижек болур ужурлуг.

«Чурагайлыг экономикага кадрлар» төлевилели 2024 чылга чедир уламчылаар болганда, республикадан ам-даа 120-ден эвээш эвес ажылдакчыны бо талазы-биле өөредири негеттинип турар.

Ооң түңнелинде, 2024 чылга чедир республикага «чурагайлыг экономиканың» негелделеринге дүгжүп турар билиглерлиг кадрлар белеткээр система тургустунар.

Бо чылын РФ-тиң шупту субъектилериниң аразындан Тыва Республика «Чурагайлыг экономикага кадрлар» төлевилелдиң күүселдезиниң планныг көргүзүглерин мурнай чедип ап, 4-кү черге төлептиг болган.

Социал-экономиктиг хөгжүлдениң көргүзүглери-биле бүгү Россияның «кудуруунда» чоруп турар бис дээш, өске улус хамаанчок, боттарывыс-ла чазак-чагырганы бо-ла шүгүмчүлей бээр болгай бис.

«Чурагайлыг кадрлар» белеткээриниң талазы-биле 2021 чылдың планын чыл төнмээнде-ле Тывада күүседипкени, ажыл-чорудулганы шын, системниг организастап алгаш, кызып ажылдаар болза, «кудурукка халаңайнып» чорбайн, мурнуку одуругларже үнүп кээп болур-дур бис деп чүвени көргүзүп турар.

ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызы «Чурагайлыг экономика» национал программаның «Информацияның инфраструктуразы», «Чурагайлыг экономикага кадрлар» төлевилелдерин Тывада амыдыралга чедиишкинниг боттандырарын чедип алган күүсекчи күрүне органы болганда, ам ол чедиишкиннерге доктаавайн, кылып эгелээн улуг ажылын уламчылаары күзенчиг.

Яамының удуртулгазының эгелээшкини-биле амыдыралда боттанып турар «Харылзаада бис» деп республиканың регионалдыг программазын ам-даа калбартып, ханыладып, ам ону кожууннарда, сумуларда кыштаг бүрүзүнге соталыг харылзаа, интернет четкен турарын чедип алыр дээш, сорулганы чүге салып болбас деп?

Тыва Республиканың сентябрь 19-та соңгуткан Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыг республиканың моон соңгаар социал-экономиктиг хөгжүлдезин көдээ ажыл-агыйның сайзыралы-биле холбап турары кончуг шын болганда, ам соталыг харылзаа болгаш интернет малчыннарның кыштаг бүрүзүнге четкен турарын чедип алыры чугула. Ол дээрге «чурагайлыг экономикаже» Тываның көдээ ишчилерин — малчыннарны база кииреривис болур.

Бо талазы-биле ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы, кожуун, суму чагыргалары идепкейлиг болуп, ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызы-биле кады ажылдаарын күштелдирери күзенчиг.

«Чыткан теве аксынче каңмыыл кирбес» деп тыва үлегер домакта ышкаш, «чурагайлыг экономика», харылзаа, интернет дээш ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызы харыылап турар деп сылдаглап, кожуун, суму чагырыкчылары олутпай боор болза, чер-черлерге ону сайзырадыры болдунмас.

Черле ынчаш, чүгле үстүнде күрүне органнарынче — Тываның чазаанче, Дээди Хуралынче, ТР-ниң яамыларынче кожуун, хоорай, суму чагыргалары көрүп алгаш олурар болза, республикавыстың бурунгаар сайзыраары черле берге.

Дорту-биле чугаалаарга, республиканың удуртукчулары «Тыва феодализмден үнгеш, капитализмни ажыр баскаш, сайзыраңгай социализмче киир базып келген» деп турар үелерден эгелээш, чон аразында тыптып келген азырадыкчы хөөннер, аңгы-аңгы деңнелдиң дарга-бошкаларынга база хамааржыр дээр болза, частырыг болбас.

Кожуун, суму деңнелдеринде ажылдап чоруур дарга-бошкалар: «Бис азырадыкчы хөөннүг эвес бис» дээр болза, ажыл-амыдыралдың бүгү талалары-биле бот-идепкейин көргүзүп, бети дизе федералдыг болгаш регионалдыг программаларны боттарының девискээрлеринге чедиишкинниг күүседирин чедип алыр ужурлуг.

Ооң иштинде «Чурагайлыг экономикага кадрлар» төлевилелинге идепкейлиг киржип тургаш, ол дээш ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының тургузуп турары 2022 чылда «чурагайлыг кадрлар» өөредир даңзызынче кожуун, суму чагыргаларының удуртукчуларын болгаш ажылдакчыларын амдан эгелеп киирерин чедип алыр херек.

Чүгле Россия Федерациязында эвес, бүгү делегейде күрүне башкарылгазы чурагайлыг хевирже шилчип турар болганда, ам каш чыл болгаш «чурагайлыг экономикага» «аза бээр», компьютерни, интернетти шын ажыглап билбес дарга-бошкалар, күрүне болгаш тус-чер бот-башкарылга ажылдакчылары шуут турбас апаар. Ынчангаш келир үеде ажыл чок артпас дизе, «чурагайлыг кадрлар» программазын дарга-бошка, ажылдакчы бүрүзү эрткен турар ужурлуг.

«Шын» солуннуң бо үндүрүлгези 2021 чылдың малчыннар Наадымының бүдүүзүнде үнер болганда, «чурагайлыг экономикага» малчыннарның келир үеде киржилгези кандыг болур ужурлугул деп көрүжүмнү маңаа база киирип көрейн.

Бирээде, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы кожууннар, сумулар чагыргалары болгаш ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызы-биле кады Тывада кыштаг бүрүзүнге соталыг харылзаа (интернет бар, чок-даа болза) турарын чедип алган турар ужурлуг. Соталыг харылзаа дээрге, чүнүң-даа мурнунда, малчын кижиниң айыыл чок чоруу:

– Аалга бир кижи хенертен аар аарып азы озал-ондакка-даа таваржы бээр болза, эмчи-домчу кыйгыртып болур. Бети дизе, суурда төрелдеринче долгаптар аргалыг болур;

– Өрт, улуг хат-шуурган, орук-чирикти дуглаптар үерлээшкин, улуг хар дээш когарап болур бойдус халавындан камгалал дилеп, онза-байдалдар камгалакчыларын кыйгыртып болур;

– Кокай-бөрү дээш-ле аң-араатандан база камгалалды аңчылардан дилеп болур;

– Ийи буттуг «кокайлар» — оорларга удур хемчег алырда, харылзаа черле херек. Ол ышкаш кем-херек үүлгедикчилеринден соталыг харылзаа база камгалаар ужурлуг.

Ийиде, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының удуртукчулары, ажылдакчылары «чурагайлыг экономика» национал программазының «чурагайлыг кадрлар» белеткелин боттары эки өөренип алгаш, база-ла ол программаны эки шиңгээдип алган кожуун, суму даргалары, ажылдакчылары-биле кады, ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының дузазы-биле «чурагайлыг малчын» программазын ажылдап кылгаш, ону амыдыралга боттандырары күзенчиг.

«Чурагайлыг малчын» программазын эрткен малчын интернет четкен кыштаанга, аалынга оргаш-ла, банкыда агар санынче кирип келген пенсиязын азы өске-даа акша-төгериин көрүп, херек болза, аай-дедир шилчидиптер аргалыг болур. Ол ышкаш хоорайда эът, сүт хүлээп ап турар базаарларда, кафе, рестораннарда, садыг төптеринде өртектерни база интернеттен баш бурунгаар билип ап, оларның-биле баш бурунгаар дугуржуп ап болур боор.

Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазы малчыннарга дуза кылдыр эът, сүт дужаар, хүлээп алыр интернет-сайтты чүге тургузуп болбас деп.

Ам бо хүнде көдээ ишчилер соккан малының эъдин үрели бербезин дээш, хоорайда «перекупщиктер» деп улуска далажып чиик өртекке бериптериниң орнунга, ындыг сайт турар болза, аңаа, чижээ, улуг инек согар деп тур мен, хоорайга даарта чедире бээр мен, деңзизи ол хире, дужаар өртээм ол хире деп айтып каар болза, ону садып алыр улус черле тыпты бээр деп бодаар мен.

«Чурагайлыг малчын» программазын эки шиңгээдип алган малчын, эътти хоорай чедирер бензин, солярка дээш аванс негээр-даа болза, садып алыкчылар база тыпты бээр деп бодаар мен. Малчын аалдан үнмейн чыдырда-ла, агар санынче аванс кирип кээр болза, малчынга-даа, хоорайда эът хүлээп ап турар сайгарлыкчыга-даа кайы хире эптиг-дир. Бирээзинге, эът дужаар чери, дужаар өртээ билдингир, бүзүрелдиг болур. Хоорайга хөй үе-даа чарып турбас. Садып алыкчыга база эптиг. Херек болза малды согар бетинде чуруун-даа көрүп ап болгай.

Хамчыктыг аарыг коронавирустуң уржуундан бүгү делегей интернет-садыглажыышкынче шилчип турда, көдээ ишчилер, ылаңгыя малчыннар база интернет таварыштыр садыглажып өөрени бээр болза, «чурагайлыг экономиканың» Тывада сайзыралы чаа, бедик чадаже көдүрлүп келген деп болур бис.

Ынчан «феодализмден үнгеш, капитализмни ажа халааш, сайзыраңгай социализмче кирип келдивис. Оон дөмей-ле «черлик капитализмче» эглип келдивис» деп «..изм-неп» сөс сүрүп турбайн, чоннуң чоон оруу-биле Тыва бурунгаарлап хөгжүүр.