«Шын» солуннуң аалчылары, Орлан Ондар, Эраст Хертек. Тываның төөгүзүнде бир дугаар диш чуур пастаның авторлары.
— Боттарыңарны таныштырыптар силер бе?
— Мени Орлан Ондар дээр. Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайдан мен. Бо чылын төлевилел болу берген. Ажылывысты партнерларывыс-биле 2 чыл ажыг кылып келген бис. Декабрьда доосту бээрге, бүдүрген барааныывыс чоокта чаа келген.
— Диш чуур паста кылыр деп бодалыңар канчаар эгелээн ирги?
— Ооң мурнунда «Золотая зубная щетка» деп төлевилел-биле ажылдап эгелээн бис. Бо төлевилел делегей деңнелдиг болуп турар. Амдыызында ол щётканы үндүрбейн турар. Акшазын салыр бай-хөреңгитеннер (инвесторлар) херек дээш, ам-даа чедир кылыр ажылдар бар.
— Кайы хире акша херек боор ирги?
— Бир миллион доллар херек. Бараанны бүдүрер болза, делегей чергелиг компаниялар-биле дугуржуп алгаш, ажылдаар. Ооң мурнунда Кыдатка «Колгейт», «Палмолив» компаниялар-биле чугаалажып турдувус. Ол улустуң заводун база көрүп, барып турган бис. Москвага «Сплат» деп компанияның директору-биле ужуражып, чугаалашкан бис…
— Бо төлевилелдерни боттарыңар кылып турар силер бе?
— Меңээ дузалажып турар эштерим бар, бирээзи бо Эраст Хертек.
— Ийе, мен эжимге дузалажып турар мен, пастаның ады чараш «Челээш» дээр, честек кат амданныг, өртээ база аар эвес пастаны эжимге таратчып берип турар мен.
— Дизайн ажылынга болгаш аъттарны кым чуруп каан?
— Новосибирскиде партнерувустуң дизайны-дыр. Бистиң, тыва чоннуң культуразын өөренип көргеш, кылганы ол. Мен философия талазы-биле мергежилдиг мен, бодум бүдүрүлге талазын черле сонуургаар чораан мен. Бир дугаарында газтыг суг «Дюшес», Крем-соданы 2006 чылда кылып эгелээн мен. Ооң соонда холодильниктер заводунга кыдаттар-биле кады ажылдап турдувус. А бо дээрге бодувустуң үндүрген бараанывыс-тыр.
— Диш чуур щетка дугайында база чугаалап көрүңерем.
Диш чуур пастаның бажынга щетказы турар кылдыр база төлевилел чогаадып турар бис, кедирип алгаш базыптар. Европа чурттарында база американнар ону шагда-ла чогаадып каан, алдан хире патент бар. Бис база патентивисти ап алган бис. Патентини ап алгаш, инновация шөлдеринге сүмелээр дээш, инновация дыка нарын болур, инвесторлар-биле база чугаалажыр. Чижээ, шаанда машина чогаадып каарга, бүзүревейн, тоовайн турган болгай. Ол үеде аъттан эккелиңер деп турган. Ам көөрге, машиналар кайы көвей. Инновация оожум, чоорту сайзырап келир болур.
— Бүдүрген пастаңарның тургузуу, шынары кандыгыл?
— Шупту пасталарның химиктиг тургузуу колдуу дөмей болур. Ажыглалы үр болур болгаш, бо паста болза эмнээр шынарлыг болуп турар.
— Кара өңнүг багай, ногаан өңнүг эки дээр ылгалы кандыгыл?
— Бо пастаның компонентилери 50 хуу бооп турар. Экстрактылар, эм-оъттар: календула, солодка, ментол бар. Бис мынчаар маңаа үндүрүп болур бис. Бисте эм-оъттар бар болгай, пасталарда химиктиг бүдүмелдерни черле холуп каан боор.
— Шагаан-Арыгга бүдүрүлгени ажыткан болза кандыгыл?
— Пандемия эвес болза, Шагаан-Арыгга ажыдар деп турдувус. Дериг-херекселди садып алыр деп турган бис. Ажыткан болза, бичии бүдүрүлгеге 200 дөрбелчин метр шөлдүг бүдүрүлгеге 20 хире кижи ажылдап болур. Чогум маңаа үндүрген болза, ажыктыг болур турган. Амдыызында Новосибирскиде партнерларывыстың заводунда кады бүдүрүп турар бис. Чогум юридиктиг адрезивис Шагаан-Арыг хоорайда. Маңаа бүдүрүлге турган болза, экономикага ажыктыг турган. Дериг-херекселге 5 миллион акша херек болуп турар. Бир чылын конкурска кириштивис, «Инновациялар фондузу» («Фонд содействия инноваций») дээр. 2018 чылда щетка чогааткан төлевилел-биле грантыны удуп алдывыс. Ол грантының акшазы-биле щетканы үлетпүрге дээш кылып турдувус. Аңаа инвесторлар херек боор чүве. Бо төлевилел-биле үнер болза, 80 миллион акша херек. Германияга бир прессформаны чагыдар болза, 50 муң евро болур, 6 хире прессформа херек. Чижээ, пастаның щетказы үнер кылдыр, ийи талазындан базыптар. Бир завод чогум, бажы үнер кылдыр, чөпшээрешкен. Ол төлевилел делегей чергелиг. Квоталааш, лицензия кылдыр база садып болур бис. Акша болза, канчаар-даа кылып болур, аът чели-биле-даа болза…
— Тывада чогаадыкчы улус-биле таныжар силер бе? Чижээ, брикеттер кылып турар улус-биле. Мындыг төлевилелдер чогаадыкчыларының ниитилели бар бе?
— Ийе, таныжар бис. Аңгы тургустунар дээрге, күрүне талазындан биске дылдар билир кураторлар херек болуп турар. Үзел-бодалды сайгарып билир, тывынгыр. Чогум бистиң чуртувуста кижи бүрүзүн талантылыг деп болур.
— Завод-биле канчаар чугаалажып ап турар силер?
— Заводтар боттарының ажыл өртээн, чарыгдалдарын санааш, чугаалап турар. Свет өртээ бо хире дээн чижектиг, бодувуска заводтуг турган болза, чарыгдалдар шак-ла ындыг болур, дөмей-ле.
— Бир дугаар партияңарны канчаар сайгарар силер?
— Бир дугаар партияда 4000 хире санныг паста болган. Өртээ 100 хире акша болур. Бир дугаар партиявысты улуска таныштырып, сонуургадып, тарадып тур бис. Тывада талантылыг чаштарывыска хүреш, бокс дээн чижектиг мөөрейлерде деткикчилеп бээр деп база турар бис. Тывага келген аалчыларга белек кылып база болур. Бистиң бо паставыс Сплат дег бедик деңнелдиг.
— Пастаны кайыын садып ап болур?
— Амдыызында социал четкилерде бөлүктерде чарлап бижип тур бис. Сонуургап турар улус хөй чорду.
— Хевирин өскертип болур бе?
— Амдыызында стандарт болуп турар. Херек болза, аксын ажыттынып турар кылдыр өскертип, щеткалыг кылып болур. Акшадан хамааржыр.
— Грантыларга киржип турар силер бе?
— Федералдыг грантыны чаңгыс катап алган бис. Ол грант 3 чыл программалыг болур. Ийи дугаар программазынга инвестор херек болуп турар. Инвестор 30 хуу инвестицияны бээрге, фонд 70 хууну бээр. Бис 2 чылдың программазында чоруп турар бис.
— Канчаар ажыдып алган силер, хууда сайгарлыкчы бе, азы…
— Амдыызында кызыгаарлаттынган хереглекчилер ниитилели (КХН) кылдыр тургустунган бис.
—Тывада Натура Сиберика база бар болгай, олар сонуургаар ирги бе?
— Партнерлар болза сайзырай берип болур. Тывадан партнерларны дилеп чоруп турар бис.
— Каш кижи ажылдап турар силер?
— Амдыызында чааскаан ажылдап тур мен, бо эжим меңээ деткикчи болуп турар. Ам-даа бурунгаар хөгжүп болур бис, кризис дээш улус база коргар, сестир боор. Ону ажыглап болур. Чогум өске-талазы база бар. Бир эвес бо бүдүрүлгени Тывага ажыдар болза, ажылчын олуттар тургустунуп кээр эки талазы база бар. Суурларда эм-оъттар чыып турар улус бар болгай. Шын экономика дээрге бүдүрүлге болуп турар. Бүдүрүлгелерни катап ажыдар болза эки. Садып-саарар сайгарлыкчылар дилеп турар бис.
Паставыс адын «Челээш» дээр. Японнарның ышкаш, шуут тыва эвес, солун кылдыр. Адаарынга эптиг, даштыкы чурттарже садарынга эптиг кылдыр, англи үжүктер-биле бижээн база интернет четкизинге таарымчалыг кылдыр.
— Дараазында 2 дугаар партиязы келир бе?
— Ийе, 2 дугаар партиязы база болу бээр. Оон соонда маңаа кылып болур апаар бис.
— Силерниң бо ажылыңар дыка солун-дур. Бажыңга олуруп алгаш, каш чыл кылган силер?
Бо үеде интернет бар болгаш магалыг болуп турар. Чаңгыс бо пастаны кылырда, 10 хире завод киришкен. Ингредиентилер, компонентилер кылыр, тюбик кылыр, пастаның бодун кылыр завод. Дыка хөй кижи киришкен, ам бүдүрүп турар завод Новосибирскиде. Шынары бедик болзун дээш, рецептизин чартык чыл иштинде кылган бис. Бичии-даа, улуг-даа улус дижин чуп болур. Заводтардан чиг этти эккээр, оон оран-сава база дилеп турдувус. Технологувус база тыва башкы.
— Силерниң дооскан эртемиңер кандыгыл?
— Мен бодум Шагаан-Арыг хоорайга дугаары 1 школазынга өөренип турган мен. 6 класс соонда Тыва-түрк лицейге өөренип турдум. Ооң соонда Улан-Удэниң Бурятияның күрүне университединиң чөөн чүк талазы-биле факультетке өөренгеш, 2005 чылда дооскан мен. Япон, кыдат, бурят дыл өөренип турган мен. Келгеш, Тывага күрүне ажылынга, каайлы албан черинге база даштыкы херектер агентилелинге ажылдап турган мен. 2009 чылда Кыдатка чедип, ында бүдүрүлгелерге чедип, көрүп чордум.
Эраст Хертек:
Мен болза Орланның чаңгысклассчызы Тыва-түрк лицейге өөренип турган мен. Лицейни дооскаш, Иркутскиниң банк школазын дооскан мен. Аңаа өөренип тургаш, тыва сайтылар кылып эгелээн мен. Ол дугайында «Центр Азия» солунунга бижип турган. Аңгы-аңгы албан черлеринге ажылдап турган мен. (Чижээ: Тыва дыл точка РФ). Меңги Ооржак дилээрге, сайтылар кылып турган бис. Компьютер, техника талазы-биле ажылдап турган мен. Тывага ажыл талазы-биле берге боорга, Новосибирскиге ажылдап турдум. Ам бо пандемия үезинде, дедир чедип келгеш, эжимге дузалажып турар мен.
— Чонга чүнү күзээр силер?
— Бир-ле дугаарында, чогаадыкчы, бурунгаар үзел-бодалдыг, чаа-чаа төлевилелдерни ажылдап кылып, бүдүрүлгелерден тургузарын күзээр кижи-дир мен. Бисте мында, рынокта бараанны соңгаартан, даштыкы чурттардан эккеп турар болгай, бисте кандыг-даа талантылыг кижи бар, боттарының бүдүрген бараанын колдадыр болза эки деп бодаар бис.
«Шын» солуннуң
редакциязы.
