Ам бо хүнде Тываның хереглекчилерин эң кол одаар чүүл — хөмүр-биле хандырар чаңгыс борбак бүдүрүлге — «Тываның даг-руда компаниязы» (ТДРК) кызыгаарлаттынган харыысалгалыг эштежилге (КХЭ) болуп турар.
Элегес-Аксы суурдан ырак эвесте хөмүрнүң Элегес чыдымын казып-тывар лицензиязын ойнап алган «Тываның энергетика-үлетпүр компаниязы» (ТЭҮК) бүдүрүлге хөмүр казып-тывар ажык уургайны ажыдып алгаш, каш чыл иштинде чонну болгаш өске-даа хереглекчилерни хөмүр-биле база хандырып турган.
Шынары Каа-Хем уургайының хөмүрүнге арай четпес-даа болза, садып турар одаар чүүлүнүң өртээ оон чиик болганы-биле ТЭҮК база бир чижилгелиг бүдүрүлге болуп, ТДРК-га хөмүр өртээн өйлээринге рынок арга-шинээ-биле эвээш-биче-даа бол, дуза кадып турган.
Тывадан колдуу-ла хөмүр үндүр сөөртүр сорулгалыг демир-орук тудуун федералдыг чазак билдинмес хуусаалыг соңгаарлаткан соонда, ТЭҮК Элегес уургайындан хөмүр казып-тыварын соксаткаш, аңаа ажылдап турган машина-техниказын безин соңгаар көжүрүп аппарган.
Ынчангаш ТДРК Тываның хереглекчилерин хөмүр-биле хандырар чижилге чок тергиидээн (монополист) компания болуп артып калган.
ТДРК хөмүрнү Каа-Хем болгаш Чадаана уургайларындан казып-тып турар. Чылда казып-тывар хөмүрнүң хемчээли — 600 муң ажыг тонна. Ооң иштинде 2021 чылда Каа-Хем уургайындан 465 муң тонна, Чадаанадан 113 муң тонна хөмүрнү казып-тыпкаш, хереглекчилерге садып-саарары планнаттынган.
Ол хире хемчээлдиг хөмүрнү казып-тыварда, 4 сая 200 муң куб метр черни ажыдып-чазары негеттинип турар.
Бүдүрүлгениң эң кол болгаш хөй чарыгдалдары ында болуп турар деп, ТДРК-ның башкарыкчы компаниязы — Иркутскиде бүрүткеткен «Востсибуголь» КХЭ-ниң чиңгине директору Евгений Мастернак «Шын», «Тувинская правда» болгаш «Тува-24» телеканалдың журналистерин Каа-Хем уургайынче чалап алгаш, хөмүр казып-тыварының бүгү чадаларын көргүспүшаан, тайылбырлап берген.
Ам бо хүнде Каа-Хем уургайында хөмүрлүг «каътка» чедир 70 ажыг метр черни үттеп, чазылдырып, казып, дой-элезин, хая-даштыг черни үндүр сөөртүп турарын журналистер ТДРК-ның удуртукчузунуң хүлээлгезин база дакпырлап күүседип турар Евгений Анатольевич Мастернакка баштадып алгаш, боттары таныжып, билип алганнар.
«Совет үеде «Уралмаш» үлетпүр каттыжыышкынынга күчүлүг ЭКГ-5А, ЭШ-10/75 маркалыг экскаваторлар бүдүрерин чедип албаан турган болза, 70 ажыг метр чер адаанда хөмүрнү казып-тыварда, ажык уургай аргазы-биле эвес, шахталар кылып, чер адаандан казып үндүрер турган бис. А ол дээрге садып-саарар хөмүр өртээн оранчок өстүрер улуг чарыгдалдар болур турган. Ол ышкаш шахталыг арга-биле чер адаандан хөмүр казып-тывары — айыылдыг база боор» — деп, Е.А.Мастернактың тайылбырынга бүзүревес арга чок.
Ону Тываның хөмүр-даш тывыжының төөгүзү база бадыткап турар.
Каа-Хем хөмүр-даш уургайын 1971 чылда ажыглалга киирген соонда, Элегес-Аксы суурдан ырак эвесте ажылдап турган хөмүр казып-тывар шахтаны хаап каапканының чылдагааны база ында – ажык уургайдан хөмүр казары, чер адаандан ону казып-тыварындан чиик өртектиг болур болгаш айыыл чок.
База-ла эрткен чүс чылда Ээрбек суурнуң адаанга ажылдап турган хөмүр-даш шахтазынга, чер адаанга улуг частыышкын болган соонда, дыка хөй дагжылар чок болганын суур адаанда оларның акы-дуңма ниити чевээ херечилеп турар.
Ынчап кээрге «Тываның даг-руда компаниязы» Тываның хереглекчилерин, ооң иштинде чонун, одаар чүүл – хөмүр-биле хандырар кол бүдүрүлге болуп ам бо хүннерде артпышаан, моон-даа соңгаар 50-даа чыл чедир артар деп, ТДРК-ның даргазы бүзүрелин илереткен.
Чүге дээрге бүдүрүлгениң ойнап алган хөмүр казып-тывар чөпшээрелинде (лицензиязында) ооң хемчээли 300 сая тонна хөмүр болуп турар. Ниитизи-биле Тывада 25 миллиард тонна чедир хөмүр-даш курлавырлары бар деп геологтар шинчилеп тургускан.
Хөмүр чыдар «каътка» чедир Каа-Хем уургайында 70 ажыг метр болза, Чадаана уургайында хөмүрге чедир 100 ажыг метр, ол уургайдан хөмүр казып-тыварының чарыгдалдары оранчок хөй болуп турары бөдүүн сан-чурагай кадып-казып билир улуска безин билдингир деп болур.
Ийи уургай аразы 200 ажыг километр болганы, Чадаанаже кывар-чаар чүүлдер, артык кезектер дээш-ле бүдүрүлгеге бүгү-ле херек чүүлдер чедиреринге транспорт чарыгдалдары база улгадып кээри илдең.
Каа-Хем уургайынга октябрь 20-де четкен бөлүк журналистер чер адаанда хөмүрге чедир черни, хая-дашты чазылдырып, казып, үндүр сөөртүп каапкан соонда, хереглекчилерге одаар чүүлдү чүдүрүп турарын база көрген.
Черни хөмүрге чедир «арыглап» алган соонда, ында чыдар хөмүрнү база үүрмектей чазылдырып албас болза, ону күчүлүг экскаваторлар безин казып шыдавас.
Чер адаанда хөмүр чыдар «каът» 5-7 метр хире кылын болур. Аңаа чедип алыр дээш, сая-сая тонна дой-элезинни, хая-дашты улуг өртектиг, күчүлүг чер үттээр машиналар-биле үттеп, база-ла сөөлгү чылдарда өртээ дыка аартаан частыр чүүлдер-биле чазылдырып, улаштыр ол дой-элезинни, хая-дашты казып, күчүлүг БЕЛАЗ (55 тоннаны хары угда уур) автомашиналар-биле өскээр үндүр сөөртүрү улуг чарыгдалдыг болуру чугаажок.
Сөөлгү 5 чылда ол дээш ТДРК 382 сая рубль акшаландырыышкынны углаан деп компанияның журналистерге берген тайылбырында (пресс-релизинде) айыткан. Ол дээрге 126 сая рубль инвестициялар, 256 сая рубль септелге акшаландырыышкыны болур.
ТДРК Тываның эң улуг үндүрүг төлекчилериниң бирээзи болур.
2020 чылда болгаш 2021 чылдың чартыында катай хаара компания бүгү чергениң бюджеттеринче 686 сая рубль үндүрүглерни төлээн. Ооң иштинде федералдыг бюджетче — 370 сая, регионалдыг бюджетче — 154 сая, бюджеттен дашкаар фондуларже — 162 сая акшаны углаан.
2020-2021 чылдарда бүдүрүлгеде ажыглап турар кывар-чаар материалдар, демир-дес аймаа, чаа техника, артык кезектер, чазылдырар чүүлдер өртээ оранчок өскен. Безин чадаарда, ыяш кылыглар өртээ безин аарттаан. Чижээ, 2016 чылда казып-тыпкан бир тонна хөмүрге онааштыр кывар-чаар чүүл өртээ 32 муң рубль турган болза, ол 2020 чылда 47,3 муң рубль чедир өскен болуп турар. Бөгүн ол сан-чурагай 50,9 муң чедир өскен.
Хамчыктыг аарыг ковид уржуундан бүдүрүлгелер продукция үндүрерин эвээжеткен соонда, делегейде хамык чүве өртээ база өскен. Чижээ, бөгүн демир-дес өртээ 2020 чылга деңнээрге, 53 хуу өскен. Кывар-чаар үстер (маслолар) өртээ 48 хуу өскен дээш-ле өртээ чиигээн азы эрги хевээр артып калган чүүл шуут чок деп болур.
Байдал мындыг нарын турза-даа, Тываның даг-руда компаниязы 2021-2022 одалга сезонунга бүрүнү-биле белен, хереглекчилерни одаар чүүл — хөмүр-биле долу хандырып шыдаар деп, компанияның удуртулгазы магадылап турар.
Сентябрь эгезинде Тываның Чазаа чонга садар хөмүр өртээн элээн кудулатканы-биле компания чөпшээрешпейн судтажып турганын база Е.А Мастернак түңнелинде бадыткаан.
Бо чылдың октябрь 16-да чонга садар хөмүр өртээн чиигелделиг кылдыр ТР-ниң Чазаа база катап бадылаанын ТДРК сагып, хөмүрнү ол өртек-биле садып турарын демдеглээн.
Чонга болгаш өске хереглекчилерге ийи аңгы өртектер туруптарга, хөмүр-даш садып турар чамдык улус аңаа чиижең садыг (спекуляция) кылып турарын компанияның удуртукчузу айыткан.
«Чонга хөмүрнү уургайдан дорт садар эки байдалдарны тургузуп турар-даа болзувусса, ол хөмүр өртээниң ылгалындан ажык-кончаа сүрүп турар улустуң шимчээшкиннери, уургайдан дорт хөмүр садып алыр дээн чонга улуг шаптык болуп турар. Чижээ, сентябрь 17-де Каа-Хем уургайынга хөмүр чүдүрер дээн машиналар саны 419 чедип турган» — деп, Евгений Анатольевич Мастернак ажыы-биле чугаалаан.
Мындыг чүүлдерни болдурбас дээш, ТДРК чамдык хемчеглерни алган:
– Хөмүр деңзилериниң ажылының графигин узаткан (дыштаныр хүннерде база);
– Хөмүр чүдүрер техниканы немей садып алган;
– Хөмүр чүдүрер болгаш деңзилээр черлерниң ажылын таарыштыр тургускан.
Ам бо хүнде ТДРК-да хостуг ажылчын олуттар шуут чок болуп турары — ооң ажылдакчылары (98 хуузу тус-черниң чурттакчылары) бүдүрүлгеге ажылын үнелеп турарын херечилеп турар. Ол бүдүрүлгениң социал харыысалгалыг болуп турарының база бадыткалы болур.
Ажылдакчыларынга чылдың-на шөлээ таварыштыр материалдыг дузаны көргүзүп, кадыын быжыктырар болгаш эмнээр путевкаларны үндүрүп берип турары коллективтиң турум болурунга улуг идиг бооп турар. Пенсияже үнер дээн ажылдакчыларга немелде акшаны берип, пенсионерлерни чиигелделиг хөмүр-биле хандырып турары, бүдүрүлге биле адырның профэвилелиниң аразында керээни күүседип турары болур. Ол дээш кижи бүрүзүнге онааштыр чылдың-на 26 муң акшаны чарып турар. Олче 5 чыл иштинде 157 сая 700 муң рубль акшаландырыышкынны углаан.
«Тываның даг-руда компаниязының» бөгүнгү ажыл-херээн чамдык сан-чурагайлар-биле көргүзер болза, мындыг болуп турар.
Бүдүрүлгеде чон биле болгаш өске-даа массалыг информация чепсектери, эрге-чагырга органнары-биле доктаамал харылзаа тудуп, тайылбыр ажылы чорудуп турар, орустап-тывалап чугаалаар, бижиир парлалга секретарынга аныяк журналисти ажылдадып алырын «Востсибуголь» компанияның парлалга албанының Тывада келген удуртукчузу Елена Самсоновага бо одуругларның автору сүмелээн.
Тываның эрге-чагыргазы болгаш чону-биле ТДРК харылзаазын быжыглап, республиканың хөгжүлдези хөй националдыг тыва чоннуң амыдыралын экижидер дээш, кады ажылдааны черле кедилиг.
Мерген КЫРГЫС.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
#Тываныңдаг_рудакомпаниязы #Хөмүр_даш #Экономика #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
