Чаа соңгуткан Гелек Нацык-Доржу (Сергей Сарыглар) 2015 чылда Иволга дацанның өөредилгезин дооскан. 1988 чылда Сүт-Хөлдүң Ак-Дашка төрүттүнген. Төрээн кожуунунуң Начын мөгези. Дүжүлгеге саадап турда, байыр чедирери-биле Сүт-Хөл кожууннуң бүгү ажыл-ишчи чонунуң мурнундан келген удуртукчулары болгаш хүндүткелдиг чаңгыс чер-чурттуглары Делек Настык-Доржу башкыга идегелин илереткен.
Кожуун чагыргазының даргазы, мооң мурнунда Тываның аът федерациязының удуртукчузу турган Таймир Сарыглар: «Тос дугаар Камбы-лама дүжүлгезинге чаңгыс чер-чурттуувус саадап, тыва чонун чаңгыс аай кылдыр эвилелдеп алгаш ыдыктыг шажын, үш эртинелиг өөредиивис-биле ам-даа демнештирип тургаш, шажынывыс өөредиин ам-даа бедик чадаларже көдүрүп эккээринге канчаар-даа аажок идегеп, бо чылын «Сүлде Наадымынга» 128 шыырак мөге аразынга анаа эвес шүүлген боор силер, чоннуң мурнундан шаңнал кылдыр алган доруг чаваа аъдыңарга кайгамчыктыг камгалал-даа боор, эдилеп чоруур кылдыр үнези кончуг эки, Ай-Бес Өлчейниң кылган чүгенин белек кылдыр эккелдивис” – деп чугаалааш, белээн сөңнээн.
Иволга дацанында эрги моол бижик очулдурукчузу башкы Иннокентий Сотников «Алдын-Херел» судурларның хааны” – деп сөстер-биле бижээн белекти өөреникчизинге берген. «Алдын-Херелди» доктаамал номчуп турбас болза, өөредиг чиде бээр» дээрзин сагындырган база 9 деп сан ыдыктыг, ооң соонда чаа шаг эгелээр, өөредиг сайзыразын деп, башкы күзээн.
Оон ыңай Иволга дацанның төлээлери чаа томуйлаткан чаңгыскурсчу эжинге байыр чедирип, белектерин сөңнеп, чаа Камбы-ламаның ажыл-ижинге чедиишкиннерни болгаш тыва чонга экини күзээннер. «Үстүү-Хүрээ», «Алдыы-Хүрээ» лама-башкылары болгаш Хакасия, Алтай, Иркутск облазы, Забайкальеде бурят ламаларның мурнундан Байаясхалат Тумутов, Дамба Даржа Заяев аттыг буддизм университединиң удуртукчузу Солбан Галсанов олар база белектерин сөңнээн.
«Иволга дацанын тургускан, Тываже база кээп, эрткен чүс чылдың 50 чылдарында Чадаанага өг иштинге дуган тургускаш барган 17 дугаар Пандито Хамбы-Лама Лубсан Нима Дармаевтиң дугайында чугаалааш, Чазак Баштыңынга белээн «Өөредигниң эң улуг деткикчизинге» деп, Бурятияның Хамбы-Ламазының болгаш чүдүкчү чоннуң мурнундан белектерин сөңнээн. Тываның Камбы-ламазынга чаа даараан лама хепти база өөредиг номнарын белек кылдыр дамчыткан.
Алтай Республикадан «Ак-Буркан» кӱрее деп буддисчи ниитилелдиң Ширээти-Ламазы чоннуң ырызының сөстерин сагындырып, бистиң чоннарывыс төрел дээрзин чугаалаан: "Хемчик бажын кежээлем – кэгээннерге чолагайым, Барлык бажын ажаалам — ашкыларга чолагайым (чолукшуул)" деп алтай ырының сөстерин сагындырган.
Чырыткылыг XIV Далай-Ламаның Россияда, Моолда болгаш Хамаарышпас күрүнелер чурттарында (СНГ) төлээзи, Калмыкияның Шаджин-Ламазы Тэло Тулку Ринпоче Далай-Башкының байырын чедирип, Тыва Чазактың удуртукчузунга чаа туттунуп турар хүрээге «Тубтен Шедруб Линг» деп Далай башкының ук атты тывыскан, бодунуң адын бадыткап салган саазынын хүндүткел-биле дамчыткан.
«Кызылдың болгаш Тываның туттунуп, өскерлип турарын кайгап ханмайн, Шолбан Валерьевич Кара-оолга магадааным, хүндүткелим чугаалавас аргам чок. Кайгамчыктыг чүрээни көргеш, сагыжым өөрүп, караам чажы бүлдеңейнип келгенин чажырбас мен. Келир чылын Тываның 100 чылында хүрээниң ажыдыышкынынга база аалдап киржир бис деп бүзүреп тур бис. Бистиң өөредиивис, башкыларывыс, эрткен оруувус чаңгыс болгаш, бистиң кол сорулгавыс ыдыктыг өөредигни камгалаары. Ынчангаш калмык чоннуң өмүнээзинден арыг сеткил-биле чаа соңгуттурган Камбы-ламага байыр чедирип тур мен. Бо дыка нарын ажылда, мен бодум 1992 чылдан тура Шаджин-лама бооп ажылдап чоруур болгаш кайы-хире бергелер барын эки билир мен, херек апарза кажан-даа дуза кадарын бадыткап тур мен — деп, Тэло Тулку демдеглээн. Индияга Далай башкының буддистерге өөредиин бир дугаар эрттирип турувуста, 2009 чылда Тывадан 30 кижи келген турган, эрткен чылын 190 кижи киржип келгени өөредигниң сайзыралының демдээ-дир. Бо чылын пандемия ужурунда өөредигни интернет таварыштыр эрттирген бис» — деп чугаалааш, Калмыкияга бүдүрген Будданың ыдыктыг овур-хевирин дамчыткан.
Чаа хүрээниң адының очулгазы «Тубтен «Будданың өөредии, Шедруб линг — өөредигни тайылбырлаар ыдыктыг чер — деп очулганы база чугаалаан. Шаджин-ламаның дузалакчызы Хонгор Эльбиков башкының чугаазын база делгереңгей кылдыр орус дылга очулдурган. Солун чүүл, ол боду дээди категорияның реаниматолог эмчизи, Культура яамызын база удуртуп, шажын ажылын уштап-баштап чораан, амгы үеде тибет болгаш англи дылда хостуг чугаалаар, Шаджин-ламаның кол дузалакчызы, калмык чоннуң төлептиг оглу.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирер сөстеринге демдеглээн чүүлү: хуурактар өөредир сургуул чериниң тудуун дооскаш, ажыдары, республиканың шыгжамырында буддизмниң муң-муң чажыттарын шыгжаан муң-муң судурларын төвүт болгаш эрги моол бижиктен очулдурар 15 хире эртем ажылдакчылары очулдурукчуларны белеткээри болгаш келир чылын Тывага буддизмге тураскааткан эртем конференциязын эрттирери. "130 ажыг хүрээлерлиг чораан чон-дур бис, оларның шуптузун өртедип, эртем-билиглиг ламаларын узуткаан турган. Мээң ук төөгүмден алырга, авамның ачазы Бурган Ловуңну (Лопсан Кандан) шажынчы дээш шиидип, кырган-ачаларым кайызы-даа Төвүтке 20 чыл ажыг өөренгеш, лама башкылар бооп ажылдап чораанын ада-ием чугаалап чораан, ынчангаш бодумну удуртукчулар аразында шажынга эң-не чоок кижи деп санап чоруур мен" — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Ниитилел тургузуунда эң кол өзек: чон, эрге-чагырга, шажын, ооң күжү-биле бурунгаар базым чедип ап болур. Камбы-лама эргелели биле шажынчы организациялар кады өөредилге черлерин тудар деп бодал-биле, Чырыткылыг Далай башкы Моолга кээрге, Башкывыстың чөпшээрелин, авыралын алган кижи мен. Бурунгаар базымнарга дуза кылдыр эрге-чагырга кады ажылдаарын даңгыраглап тур мен — дээрзин, Чазактың удуртукчузу чаа Камбы-ламаның байыр чедириишкининге бадыткаан.
Совет үе соонда дүжүлгеге олурган Тываның Камбы-ламаларының кыска төөгүзү мындыг: Казак Оргудаевич Сандак 1991-1997 чч.
I. Аганак Хертек – 1997-98 чч.
II. Пенде Гьялтсен – 1998-2000 чч. бир дугаар Камбы-лама өөренир дээш халажырга, ооң хүлээлгезин күүседип турган.
III. Еше Дагба (Долаан Куулар) – 2000-2002чч.
IV. Март-оол Норбу-Самбу – 2002-2005 чч.
V. Джампел Лодой (Апыш-оол Сат) – 2005-2010 чч.
VI. Тензин Цультим (Николай Куулар) – 2010-2014 чч.
VII. Лопсан Гьятсо (Байыр-оол Шыырап) – 2014 -2019 чч.
VIII. Джампел Лодой (Апыш-оол Сат) – 2019-2020 чч.
IX. Гелек Нацык-Доржу (Сергек Сарыглар) – 2020 ч.
Саяна МОНГУШ белеткээн.
