ТЫВАНЫҢ ХӨГЖҮЛДЕ ФОНДУЗУН 30 САЯ РУБЛЬГЕ АКШАЛАНДЫРАР

Владислав ХОВАЛЫГ: «ТОЖУНУҢ ТУДУГЖУЛАРЫ АЖЫЛГЫР БОЛГАШ ШАЛЫПКЫН”

Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг республикада даг тывыжын чорудуп турар “Лунсин” компаниязынга бир дугаар чедип, ажыл-чорудулгазы-биле таныжып көрген.

Чоокта чаа республиканың удуртукчузу «Лунсин» КХН-ниң чиңгине директору Ли Кайвэнь-биле ужуражылга үезинде кыдат компания Тываның хөгжүлде фондузун 30 сая рубльге акшаландырарының дугайында шиитпирни хүлээп алган. Бо акша-хөреңгини улусчу эгелээшкиннерниң деткимчезинче угландырар. Ук компания бодунуң социал харыысалгазын билип турар. «Лунсинниң» ажылдакчыларының 80 хуу­зу республиканың чурттакчылары.

Венера Донгак ук компанияның лабораториязында 2011 чылдан тура ажылдап турар. Аныяк специалист бүдүрүлгеде ажылдаарынга таарымчалыг байдалды тургусканын база шалың төлевирин саадатпайн берип турарын чугаалаан.

Коронавирус хамчыы-биле бүдүрүл­геде белен эвес байдал тургустунган. Кыдат компанияның удуртулгазы Владислав Ховалыгны Covid-19-ка удур тарылганы кылдыртып бээрин дилээн. Республиканың удуртукчузу эмчилер бригадазын чорударын аазаан.

Ужуражылга үезинде элээн каш айтырыгларны чугаалашкан. Мооң мурнунда Тываның Чазаа биле компанияның аразында кезек дугуржулгаларны эде көрген. Чижээ, Кызылда туттунуп турар ушу школазының тудуун түр тургузары. Республикада улуг үндүрүг төлекчизи нарын айтырыгларны шиитпирлежип, дуза каткан соонда, тудугну уламчылаар.

«Лунсинниң» удуртулгазы-биле Тожу кожуунга школа, уруглар сады тудар айтырыгны чугаалашкан. Ол ышкаш Тываның Чазаа кыдат компанияны республиканың эмнелгелеринге амгы үениң медицина дериг-херекселин садып бээринге идегеп турар. Инвестор дугуржулга езугаар деткимчени көргүзер ужурлуг.

📢АМЫДЫРАЛДЫҢ КӨВҮРҮҮН КАЖАН АЖЫГЛАЛГА КИИРЕРИЛ?

Тожу кожуунда сөөлгү каш чылдарда эң чидиг айтырыгларының бирээзи көвүрүг болур. Республиканың найысылалы Кызыл хоорай биле кожуун төвү Тоора-Хем суурнуң аразында Бии-Хемни кежир аргыжар көвүрүг чок болганы бир талазында бурунгаар хөгжүлдеге моон­дак, ийи талазында, чурттакчы чонга онза айыыл.

Паром ажылдавас үеде, орай чазын, күзүн чуга дошту кырлап кежип, автомашиналыг халдып эрткен улус дош адаан­че кирип турган таварылгалар эвээш эвес. Кыжын безин хемниң чамдык кезектеринде чуга дош аргыжарынга айыылды тургузуп турар.

Амгы үениң негелделеринге дүгжүп турар айыыл чок көвүрүгде “Восток” КХН тудуг ажылдарын чорудуп турар.

540 тонна каң болгаш муң куб бетон дузазы-биле ийи эриктиң аразынга үзүктел чок аргыштырылганы тургузар. Бии-Хем кежир көвүрүгнү эрткен чылын май айда тудуп эгелээн.

Республиканың удуртукчузу тудуг шөлүнге чедип, бо үеде байдалы-биле таныжып көрген. Ук төлевилелдиң өртээ – 366 ажыг сая рубль. Бо акшаландырыыш­кынны федералдыг болгаш регионалдыг бюджеттен үндүрген. Керээ езугаар тудуг ажылдары 2022 чылдың ноябрьда доос­тур. Көвүрүг 80 тонна аар чүъктү ууптар күчүлүг.

Владислав Ховалыг эрткен айда фе­дералдыг бюджеттен немей 180 сая рубльди аңгылаарын чедип алганының ачызында, ук тудуг объектизин доозарынга арганы тургускан.

– Тываның чараш булуңнарының бирээзи, чедери берге, Тожу ко­жуун кай­гамчыктыг бойдус-чурумалдыг сорун­за­зы-биле аалчыларны болгаш аян-чорукчуларны хаара тудуп турар. Оларга ырак-узак черге чедип алырынга чүс-чүс километр оруктар бе­зин моондак эвес. Удавас Тожу кожуунче чедери таарымчалыг апаар.

Керээде көвүрүгнүң ажыглалга киирер хуусаазы – 2022 чыл, ынчалза-даа хүлээникчи тудуг организация ону бо чылын доозар дээш бүгү күжүн салып турар – деп, республиканың удуртукчузу дыңнаткан.

“Востоктуң” кол инженери чыл төн­чүзүнге чедир тожуларның үрде манааны көвүрүгнү ажыглалче киирер дээш бүгү күжүн салырын чугаалаан.

Российжи аян-чорукчуларга Тываның оруктарының берге байдалы чаа чүүл эвес болза, а даштыкы аалчыларга улуг шылгалда. Ынчангаш амгы үениң негелделеринге дүгжүп турар көвүрүгнү ажыглалга киирери, туризм адырын улам хөгжүдеринге идигни бээри билдингир.

📢БАЛЫК ТУДАР ҮЛҮГНҮҢ ХЕМЧЭЭЛИН ҮЛЕТПҮР ЧЕДИР

“Ноян” көдээ ажыл-агый хереглел кооперативиниң балык тудар үлүү чылда 4 тонна болуп турар. “Лунсин” компаниязы балык болбаазырадырынга херек дериг-херекселди садып эккеп бээрге, Тожуда биче-буурай чоннуң төлээзи Саян Салчак 2019 чылда балык болбаазырадыр цехти ажыткан.

Бо хүнде цехтиң нарын айтырыы – балык тудар үлүгнүң хемчээлиниң эвээжи. Херек кырында олар бүдүрүлгезиниң күчүзүн 48 тоннага чедирип болур. Цехте алды тонна хемчээлдиг соодукчу, балыкты изиг соок арга-биле ыштаар шкаф, балык казырыын арыглаар станок дээш оон-даа өске дериг-херексел бар.

Владислав Ховалыг балык болбаазырадыр цехтиң бүдүрүкчүлүүн улгаттырарда, Балыктаашкын талазы-биле федералдыг агентилелче балык тудар үлетпүр үлүүнүң чөпшээрелин киирериниң дугайында айыткан. Ооң ачызында 60 хире балыкчы тожулар ажыл-биле хандырттынар. Тываның көдээ ажыл-агый сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Уран-оол Ондарга республиканың удуртукчузу федералдыг балык тударының үлүүнүң хемчээлин улгаттырар айтырыгны федералдыг деңнелге шиитпирлээр даалганы берген.

Ол ышкаш регионнуң Экономика яамызы балык болбаазырадыр цехтиң чаа дериг-херексел садар өртээниң 50 хуузун акшаландырарынга белен.

📢ТУСКАЙ МЕРГЕЖИЛДИҢ ЭМЧИЛЕРИ

Тожу кожууннуң төп эмнелгезинге тускай эртемниг специалистер че­дишпезиниң айтырыын Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүсе­дип турар Владислав Ховалыг ужуражылга үезинде шиитпирлепкен. Август айдан тура аңаа хирург болгаш педиатр эмчилер ажылдап эгелээр.

Прокуратураның сагындырыы-биле туберкулезка удур салбырга чуртталга девискээринден дашкаар оран-сава негеттинип турар. Кадык камгалал яамызынга келир чылын туберкулезка удур салбырны аңгы оран-саваже көжүрер ажылды эгелээрин республиканың удуртукчузу дааскан.

📢ЧАА ӨӨРЕДИЛГЕ ЧЫЛЫНДА ЧАА ДЕРИГ-ХЕРЕКСЕЛДИГ

Тоора-Хемниң Л.Б. Чадамба аттыг школазы муниципалдыг бюджеттиң акшаландырыышкыны-биле уругларның аңгы чемненир оран-савазының, чаагайжыткан арыгланыр өрээлдерниң тудуунуң таваан салган. Амгы үеде тудуг ажылдары кидин түлүк. Ук тудуг объектизин сентябрь 1-де ажыглалче киирерин школаның удуртулгазы бүзүредип турар. Уруглар амгы үениң негелделери-биле дериттинген черге аштанып-чемненир аргалыг апаар. Тудуг ажылдарында ук школаның эр башкыларын болгаш өске-даа ажылдакчыларын хаара туткан.

Чаа өөредилге чылында школаның өөреникчилерин изиг чем-биле хандырар дээш, уругларның чемненир черинге херек чаа дериг-херекселди садып алырынга бир сая рубльди аңгылап бээрин регионнуң Өөредилге яамызынга Владислав Ховалыг дааскан.

Республиканың удуртукчузу Тоора-Хемниң тудугжуларының ажылгыр болгаш шалыпкынын мактап демдеглээн.

📢БАЗА КАТАП ЧЫРЫК ХАНДЫРЫЛГАЗЫНЫҢ АЙТЫРЫЫ

Чоокка чедир Тожу кожуунга чырык хандырылгазы бо-ла үзүктели бээр турган. Тываның Чазааның база Одалга болгаш энергетика яамызының Тожуга чырык хандырылгазын экижидер талазы-биле ап чоруткан хемчеглериниң түңнелинде, Мурнуу Кореяга бүдүрүп үндүрген, бирээзи-ле 500 киловатт күштүг, дизель-биле ажылдаар беш чаа генераторлар-биле совет үениң генераторларын солаан. Эрги генераторлар бир хонук азы 24 шак дургузунда 7000 тонна, а чаа генераторлар 3000 тонна хире кывар-чаар чүүлдү чарыгдап турар. Кожуун бюджединге элээн камналгалыг-даа болза, чарыгдалдар улуг болуп артпышаан хевээр.

Сөөлгү айларда Тожу ко­жуунга электри энергиязынга улуг үзүктелиишкиннер демдеглеттинмээн.

Иркутскиден Тоора-Хемче болгаш Каа-Хем кожуунче Шушенское суурдан 220 киловатт күштүг электри шугумун шөйүптер болза, чарыгдалдар эвээш болурун Владислав Ховалыг демдеглээн.

– Сөөлгү ийи чылда Тожуга чырык хандырылгазының талазы-биле нарын айтырыгны шиитпирлээр дээш 40 сая хире рубльди угландырган. Түңнелдер бар, ынчалза-даа байдалды дөзүнден өскертир херек. Бо бүгүнү шиитпир­лээри-биле ажылдап эгеледивис, үшкү шугум тудуунуң айтырыын федералдыг деңнелге көдүрген.

Республиканың одалга болгаш энергетика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Роман Кажин-оолдуң дыңнатканы-биле, Тоора-Хемде ажылдап турар дизель станциязы кожууннуң дөрт чурттакчылыг черин хандырып турар.

– Бо үеде беш генераторнуң үжү ажылдап турар, бирээзи курлавырда, өскези септелгеде. Октябрь айда эрги дизельди катап тургузуптар бис. Ийи чыл ишти дизель генераторларын чаартып келдивис. Бо чылын “Хевел” күрүне корпорациязы керээ езугаар хүн электри станциязын ажыглалга киирер ужурлуг. Бо хүнде ону тургузар черни дескилеп белеткээн.

📢ТОЖУЛАРНЫҢ БУЯННЫГ ҮҮЛЕЗИ – ХҮРЭЭ ТУДУУ

Чоннуң деткимчези-биле Тоора-Хемде чаа сарыг шажын хүрээзиниң тудуу июнь 1-де эгелээн болгаш уламчылап турар.

Владислав Ховалыг хүрээ тудуунга кандыг деткимче херегин айтырып, тудугнуң даштыкы ажылдарынга херек материалдарны садып алыр кылдыр, бодунуң өмүнээзинден акшаны шилчиткен.

– Бир ай чартык үениң дургузунда нарын деңнелдиг тургузуглуг үш каът оран-саваны тудуп үндүрүпкенин кайгап ханмадым. Тудугжулар улусчу тудуг аргазы-биле туткан хүрээни сентябрь 1-де ажыглалга киирер деп турар. Тудуг ажылында кожууннуң аңгы-аңгы сумуларының тудугжулары, идепкейжи чону киржип, болур-чогуур деткимчезин көргүзүп турары үлегерлиг-дир.

ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүнү, Тоора-Хемде даг техниктиг техникумунуң башкызы Виктор Донгак чоннуң тудуунуң ажылын таныштырган.

– Февраль айда Тываның IV Камбы-Ламазы Гелек Нацык-Доржу Башкы кожуунга кээп турар үеде, тоора-хемчилер Башкыга төрээн черинге хүрээ тудар саналын киирип, ыдыктыг тудугну каяа тудуп болурунуң дугайында айтырган турган. Тываның Камбы-Ламазы сумунуң чоогунда бедигээшти айтып берген. Хөй-ниити организациязы ук саналды деткип, хуралды эрттиргеш, оргкомитетти тургускан.

Июнь 1-ден эгелеп тус-черниң арга-дуржулгалыг тудугжулары ажылдап кирипкен. Тожулар график тургузуп алгаш, дузалажып турар. Ынчангаш 50 хонук иштинде хүрээни тудуп үндүрүпкени бо. Хүрээниң девискээри 48 дөрбелчин метр. Оон аңгыда лама-башкының чурттаар, чон хүлээп алыр өрээлдерин чанында немей туткан.

Тоора-Хемниң, Ийниң ыяш дилиндирер бүдүрүлгелиг сайгарлыкчылары 5-6 куб метр ыяшты бодунуң өмүнээзинден эккеп берип, дамчыткан. Сыстыг-Хемниң оолдары ыяш дилиндирер бүдүрүлгеге чиг этти чедирип, чондургаш берген. Тудуг материалдарын чоннуң чыгган акшазы-биле садып ап турар. Бо хүнде чон бир сая ажыг рубльди чыгган.

Камбы-Лама Башкы-биле сүмелешкен езугаар, баштай дээрезинде, маңаа ажылдаар башкылар сургакчылап кээр. Кызыл хоорайның мурнуу талазында туттунуп турар сарыг шажын хүрээзинге хуу­рактар өөредир чер ажыттынар болгай. Аңаа даянып алгаш, төрээн черивистен оолдарны аңаа өөредир сорулга салдынган. Хүрээ тудуунуң үезинде хоорайда ажылдап турар лама-башкылар база сонуургап, кээп турдулар.

Ээн-Сугга турган хүрээвис 30 чылдар үезинде өрттенген. Тываның Камбы-Ламазы хүрээ тудар черни айыткан, пумбаны салган, айызын берген. Чоннуң изиг күзелин боттандырар үе келген.

Чоннуң хүрээ тудуунуң иштики-даштыкы ажылдары арткан. Кырыкы ийиги болгаш үшкү каъттың соңгаларының рамаларын Тоора-Хемниң чазаныкчызы белеткей берген. Бирги каъдынга чук соңгаларны салыр. Серизин ондулин деп материал-биле шывар. Чылыдылга хандырар печкалыг аңгы өрээл база бар. Тудугжулар одалга системазын хайындырып эгелей берген.

Буянныг үүле – хүрээ тудуу тожуларны улам-на демнештирген. Ук тудугда чүгле бот-идепкейжилер, хөй-ниитижилер эвес, а кожуун, суму чагыргалары, харын-даа республиканың удуртукчузу үлүүн киириштирген.

Ш. ХОВАЛЫГ.

Александр ЕНЗАКТЫҢ тырттырган чуруктары.

#Тываныңчазаа #Тожукожуун #Владиславховалыг #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva