ИЙИ КАТАП ИЙИСТЕРНИҢ АВАЗЫ, АЧАЗЫ
Назы-хары улгатса-даа, боттарының ажылгыр-кежээ бүдүжү-биле өскелерге үлегерлиг болуп чоруур хоочуннар бистиң аравыста хөй. Каа-Хем суурда чурттап орар Орлан-оол Кежегелигович биле Чылбак Чанган-ооловна Монгуштарның өг-бүлезин ындыгларның чижээнге киириштирип болур. Бажыңның ээзи бо чылдың март 8-те 81 харлаар, ооң эргелиг эжи май 29-та 79 харлаар, олар үр үеде – 60 ажыг чылдар дургузунда эп-найыралдыг кады чурттап келгеннер.
Олар Сүт-Хөл кожуун чурттуг, кайызы-даа аныяк чылдарында Алдан-Маадыр ортумак школазынга башкылап ажылдап чорааннар. Чылбак Чанган-ооловна Кызылга башкы училищези дооскаш, үстүнде айытканывыс школага эге класстар башкызы болуп 40 ажыг чылдар дургузунда ажылдаан. Боду Маадыр-ие, 10 ажы-төлдү төрээш, өстүрген, оларның аразында ийи катап ийистер (4 кижи) база бар. Хөй улустуң улуу, инженер эртемниг Эдуард Монгуш бо чылын 60, хеймери Орлана Орлан-ооловна 35 харлаар, чаа чыл бүдүүзүнде ол кыстыг болган. Кады төрээннер шупту дээди эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг, эки чурттап чоруурлар. Оларның бирээзи Чечена Монгуш хоорайның автоинспекциязынга 15 чыл ажылдаан, амгы үеде Абакан хоорайда бир организацияда юрист болуп ажылдап турар.
Чылбак Чанган-ооловна Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Тывага херээженнер шимчээшкиниң хоочуну, «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальдың, Ленинчи комсомолдуң юбилейлиг медалының эдилекчизи. Орлан-оол Кежегелигович «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи, оларның кайызы-даа күш-ажылдың хоочуннары, Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатылары.
Ч. Монгуш аныяандан активчи кижи болгаш, солун-сеткүүлдерни номчуп, делегейде, чуртта, республикада чүү болуп турарын телевизордан үргүлчү сонуургап көрүп, дыңнап орар. Ол хөй чылдар дургузунда «Шын» солуннуң доктаамал бижикчизи, номчукчузу болуп келген, бижикчилер мөөрейинге шылгарааш, шаңнадып-даа турган. Хоочун бижикчизинге солуннуң чартык чылда халас чагыдылгазын редакция боду-ла кылдыртып каан болур. Ол бижиирде-даа, номчуурда-даа, карак шили ажыглавас хевээр дээрзин боду чугаалап олурду.
Хар-назыны дөгүзе-даа, Монгуштар черле анаа олурбастар: чайгы үеде оларның огороду янзы-бүрү ногаалар, картофель, чечектер-биле долган турар. Хөй уйнуктары оларга кээп дузалажыр, кырган-авазы, кырган-ачазы ышкаш, ажылгыр-дузааргак кижилер бооп өзүп орарлар. Оларның арай чаштарын ажаап-өстүржүр дээш Чылбак Чанган-ооловна бичии-даа олут орбас, нянялап хүнзээр дээш чоруп-ла каар.
Орлан-оол Кежеге оглу Монгуш Сүт-Хөл кожуунда амгы Кара-Чыраа сумунуң девискээринде Калбак-Хараган деп черге төрүттүнген. Аныяк үезинде Кызылдың башкы институдун дооскаш, Алдан-Маадыр, Ак-Даш, Бора-Тайга суурларның ортумак школаларынга физика, химия башкылап, 10 ажыг чыл ажылдаан. Ооң соонда Ак-Довурак хоорайга чолаачылар школазын 1973 чылда дооскаш, «Алдан-Маадыр» совхозка машина-техника септээринге дузалал «техничка» деп машина мунуп эгелээн. Совхозтуң салбырларынга, фермаларынга ооң шевер холдарының дузазын көрбээннер ховар деп чугаалап болур. Шак ынчаар хөй чылдарда могаг-шылаг чок ажылдап чорааны дээш Тываның алдарлыг ажылдакчызы деп атты аңаа хөрек демдээ-биле кады тывыскан.
Ооң акызы гвардейжи улуг лейтенант Доржу Монгуш тыва эки турачы эш-өөрү-биле Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип, аъттыг шериг эскадронунуң дөрткү взводунуң командири болуп, немец-фашистиг эжелекчилерге удур эрес-дидим тулчуп турган. Ол ам чораан болза, 103 харлаар турган. Дайынга тыва эки турачыларның, оларның аразында акызының канчаар киржип чораанының дугайында патриотчу беседаларны Кежеге оглу Орлан-оол Монгуш школачыларга хөй удаа кылып берип чораан.
Хенче-Кара Монгуш,
авторнуң тырттырган чуруу.
