Республиканың чурттакчы чонунуң амыдыралының байдалын экижидеринге көскү ужур-дузалыг болган социал төлевилелдерниң бирээзи — “Социал картофель”. Төлевилелдиң кол ужур-утказы — чединмес амыдырал-чуртталгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстрүп алырынга дуза.
Бо төлевилелди 2021 чылда “Улусчу картофель” деп эде адаан. Ооң чүгле адын өскертир эвес, а ооң киржикчилериниң санын көвүдедир, картофель тарып өстүрериниң хемчээлин барык 16 катап улгаттырар сорулга салдынган.
Республикада картофельди тарып өстүрүп, шыгжап кадагалап турарынга хамаарыштыр: “Тываның иштинге картофель-биле чурттакчы чоннуң хереглелин бүрүнү-биле хандырып болур, боттарывыс ону четчири-биле тарып өстүрүп шыдаар, өске хереглекчилерге-даа садып болур хиревисте, ийиги хлеб картофельди чүге Саян артындан сөөртүп киирип турарывыска, кезээде элдепсинип чораан мен. Тывага тарып өстүрген картофельдиң шынары өскээртен сөөртүп эккелген картофельдиң шынарындан эки” – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң блогунга бижээн болгай.
“Социал картофель” төлевилелди “Улусчу картофель” кылдыр эде адааны ооң чүгле адын өскерткени ол эвес, төлевилелдиң кызыгаарын алгыткан, ол чүгле социал дуза ужур-дузалыг эвес, а республиканың чурттакчы чонун картофель тарып өстүреринге калбаа-биле хаара тударынче, кижилерниң улам ажыл-агыйжы болурунче угланган төлевилел болдурган. Төлевилелдиң моон соңгааргы сорулгазы өг-бүлелерниң ажыл-агыйжы арга-хоргазын шимчедири, олар боттары картофель болгаш ногаа аймаа-биле хандыртынар байдалды тургузары, алызы барып өг-бүлелерниң хөй кезии хууда огород дузалал ажыл-агыйлыг болурун чедип алыры.
“Улусчу картофель” деп төлевилел ёзугаар 2021 чылда 1978 өг-бүле картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстүреринге социал деткимчени алганнар. Төлевилелдиң киржикчилеринге бо чылдың чазын 41 тонна 825 килограмм картофель үрезинин, 1240 хапта ногаа аймааның үрезиннерин үлеп берген. Хап бүрүзүнде морковь, свекла, огурец, кабачок, редиска, укроп, петрушка болгаш ногаан кулча үрезиннери бар. Чижээлээрге, Эрзин кожуунда 70, Бии-Хем кожуунда 220, Каа-Хем кожуунда 74 өг-бүле картофель үрезинин алган.
Картофель болгаш ногаа үрезинин амыдырал-чуртталгазы берге байдалда болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге чүгле үлеп бээри-биле кызыгаарлаттынмайн, оларның кежигүннеринге картофельди болгаш ногааны тарыырынга, ажаап өстүреринге өөредилге тайылбыр ажылын база чорудуп турган. Бо ажыл «Улусчу картофель» төлевилелдиң чаа шынарже көдүрүлгениниң демдээ. Чижээлээрге, төлевилелдиң Бии-Хем кожуунда бо чылгы киржикчилеринге картофель болгаш ногаа аймааның үрезинин тарылгага белеткээринге, ногаа аймааның өзүмнерин тарып өстүреринге мастер-классты кожууннуң Херээженнер чөвүлели биле “мөңгүн” волонтерлар эрттирген. Мастер-класстың программазы делгем болган. «Социал картофель» төлевилелдиң киржикчилеринге тренингини психологтар эрттирип, ногаажының белен эвес ажылынга оларның угаан-медерелин, сагыш-сеткилин быжыктырган. Улуг арга-дуржулгалыг ногаажылар мастер-класска олурушканнарга ногаа өзүмнериниң үрезиннерин канчаар тарыырын, өзүмнерни ажаап өстүрерин баш бурунгаар белеткеп каан материалдарга херек кырында көргүскен.
Көк-Хаак сумунуң Херээженнер чөвүлелиниң идепкейлиг кежигүнү Өлзеймаа Салчак биле тус чер администрациязының социал ажылдакчызы Аяна Кара-Сал олар ногаа аймаа биле чечектер өзүмнерин тарып өстүреринге мастер-классты хөй ажы-төлдүг болгаш аныяк өг-бүлелерниң кежигүннеринге организастап эрттирген. Мастер-класска олурушканнар арга-дуржулгалыг хөй-ниитижи ногаажылардан ногаа аймааның өзүмнерин белеткээр, олардан бедик дүжүттү ажаап өстүрериниң чажыттарын билип алганнар.
Эрткен чазын кылып чоруткан белеткел ажылдарының түңнелдери багай эвес болган.
Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика талазы-биле яамызының дыңнадып турары-биле алырга, “Улусчу картофель” социал төлевилелдиң 2021 чылда киржикчилери бо күзүн ниитизи-биле картофельдиң болгаш ногаа аймааның 300 тонна хире дүжүдүн ажаап алган. Оларның аразындан картофель – 200 тонна ажыг, морковь – 30 тонна, свекла –14 тонна, огурец – 7 тонна, капуста – 29 тонна хире. Бо сан-чурагайлар сөөлгү түңнел эвес, дүжүттүң хемчээлин ам-даа санап турар.
“Улусчу картофель” социал төлевилелдиң ачызында картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстүреринге агаар-бойдузунуң байдалы шоолуг таарымчалыг эвес деп санадып турар Эрзин, Тес-Хем, Өвүр ышкаш кожууннарда ногааны элээн хөйү-биле тарып өстүрүп турар өг-бүлелерниң саны чылдан чылче көвүдеп келгени өөрүнчүг. Чижээлээрге, Эрзин кожуунда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң бирээзи Софья Кууларның өг-бүлези эрткен чазын 50 килограмм картофельди болгаш ногаа үрезиннерин социал дуза кылдыр алган. Тарып каан үрезинин ажы-төлү-биле кады чайны өттүр кызымак ажаап чайлааш, бо күзүн 120 килограмм картофельди, 8 килограмм помидорну, 5 килограмм огурецти болгаш 8 килограмм морковьту ажаап алган. Помидор, огурец болгаш морковьту чайгы үеде чемге ажыглааны база бар болгай.
Тыва үлегер домакта “Кыры шимчээрге – хырын тодар” дигени ышкаш, “Улусчу картофель” төлевилел чүгле социал дуза эвес, күш-ажылчы кижизидилге, ажы-төлдү ажыл-ишке чаңчыктырарының эки оруу дээрзин Софья Владимировнаның өг-бүлезиниң үлегер-чижээ көргүзүп турар-дыр. Бо база “Улусчу картофель” төлевилелдиң база бир дүжүдү-дүр.
“Улусчу картофель” төлевилелди боттандырып чорударынга бир берге чүүл – огородтарда картофель болгаш ногаа аймааның суггарылгазы. Эң ылаңгыя суг ханы чыдар черлерде чурттакчы чоннуң суг-биле хандырылгазы берге дээрзи билдингир. Чижээлээрге, Тожу кожууннуң Тоора-Хем суурда Новая, Оолак кудумчуларда туткан бажыңнарның кудуктары чогу билдинген. Ол бажыңнарның чурттакчылары 500 – 1500 метр ырак черде кудуктардан суглап турганы илерээн. Чүгле чаңгыс бо чижектен безин алырга, “Улусчу картофель” төлевилел чидиг социал айтырыглар-биле тудуш дээрзи илдең-дир.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның ажыл-чорудулгазынга деткимче кылдыр федералдыг бюджеттен келген 1,5 миллиард рубль акшаның күсели-биле суурларда колонкалыг кудуктарны кылып турар. Бо чүүл келир 2022 чылда “Улусчу картофель” социал төлевилелди боттандырып чорударынга база ажыктыг болуру чугаажок.
Күзүн ажаап алган дүжүттүң чамдыызы кышкы үеде ханы эвес подвалдарга ирип-чыдып, ажыглалдан үнүп калыр болгай. Картофель дээш өске-даа ногаа дүжүдүн ханы погребтерге чидириг чок кыштадыр шыгжап болур. Көдээниң чурттакчыларының бажыңнарының хөй кезиинде погребтер чогу чажыт эвес болгай. “Улусчу картофель”-диң бо күскү дүжүдүн санап-түңнеп тура, ону чидириг чок шыгжап кадагалаарынче база кичээнгейни келир үеде угландырары артык эвес.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
#Губернатортөлевилели #Улусчукартофель #Күш_ажылболгашсоциалполитикаяамызы #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
