Тыва энциклопедия
Тываның эртем ниитилежилгезиниң чаа төөгүлүг күш-ажылы — «Урянхай — тыва энциклопедия” деп ному-биле таныштырылганы уламчылаар-дыр бис. Тыва Республиканың Национал музейиниң директору Каадыр-оол Бичелдей энциклопедияны тургусканының төөгүзүн база аңаа чеже эртем ажылдакчылары киришкенин чугаалап берген.
- Тываның дугайында энциклопедияны тургузар бодал 10 чыл буруңгаар-ла төрүттүнүп келген, ынчалза-даа бо улуг сорулганы херек кырында боттандырары ындыг-ла амыр эвес болган. 2018 чылда бис Президент грантыларының фондузундан дуза дилээривиске, ол ындыг деткимчени биске көргүскен. Ол ышкаш Тываның Чазаа база ук үүлени бүдүржүрүнге ийи сая рубль түңнүг кады акшаландырыышкынны үндүрүп берип, улуг дузаны чедирген. Фондунуң база Тываның Чазааның өмек-дөмээ эвес болза, ук энциклопедия-биле ажыл ам-даа он-он чыл уламчылаар ийик, оон туржук чарыгдалдар база улгадыр, биске эвээш-ле дизе 20-25 сая рубль негеттинер апаар. Грантының ачызында бо ажылга Тываның 170 ажыг эртемденин хаара тудар аргалыг болган бис. Бо ажылдың бот-тускайлаң талазы чүдел дээрге, аңаа тыва эртемниң бүгү арга-шинээн болгаш күш-шыдалын мөөңнээн бис. Ооң тургузуушкунунга чүгле гумманитарийлер эвес, а бойдус-эртем угланыышкынныг эртемденнер: эмчилер, генетиктер болгаш тудугжулар киришкен.
Энциклопедияны бижип турар үеде. 2019 чылда, “Сөзүглел” деп адаар капсырылганы база үндүрүп четтигипкен бис. А ооң соонда энциклопедияның бирги томунуң хевирлээшкининче ханылап кирген бис.
Амгы үеде ийи томнуг номнуң баштайгызы барык белен, парлалга бетиниң өрүлгезин эртип турар. Октябрьда энциклопедияның белен бирги кезээн алыр деп планнап турар бис. Ийиги том база барык белен, ону бо чылдың төнчүзүнде парладыры-биле чорудар бис. Бо ийи томну Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан, ол болза Тываның бүгү эртемденнеринден тускай белек болур.
Ийи томнуг номга чүге «Урянхай — тыва энциклопедия” деп атты бергенинге аңгы доктаап көрейн. «Тува» болгаш «Тыва» деп аттар чүгле 1921 чылда баштайгы Үндезин хоойлу хүлээп алдынганда бадылаттынган. Ооң бетиниң албан езулуг документилеринде база кара-чугаага-даа бистиң амгы Тывавысты Урянхай край азы Урянхай чер деп адап турган. Ынчап кээрде Урянхай деп этноним тываларның, тыва черниң бурунгу ады болур ышкажыл. Мооң ужун энциклопедияны «Урянхай — тыва энциклопедия” деп адаар деп шиитпирлээнивис ол. Номнарда Тываның төөгүзүн чырыткан: скифтерниң, хуннарның үезинден эгелээш, амгы үеге чедир.
Республиканың бүгү башкыларынга болгаш удуртукчуларынга энциклопедия үргүлчү ажыглаар дептер болур. Ийи номда ат-сураглыг муң ажыг кижилерниң аттарын, оларның допчу намдары-биле кады, чыып бижээн. Ындыг чүүл биске Тываның ниити социал-политиктиг төөгүзүн, экономиказының, өөредилгезиниң, эмнелге херээниң болгаш өске-даа адырларның байдалын бүрүткээр арганы бээр. Тываның ажыл-амыдыралын сонуургап чоруур кижи бүрүзүнге бо энциклопедияда чыгдынган ажылдар ажыктыг болуру чугаажок.
Номнуң тиражын халас тарадыр — Президент грантыларының фондузунуң негелдези ындыг. Ындыг болганда ону республиканың бүгү библиотекаларынга үлээр. Ооң-биле чергелештир Тыва Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызының деткимчези-биле энциклопедияны электроннуг хевирге яамының база ”Тываларның делегейи” деп регионалдыг организацияның тускай порталынга база бараалгадыр.
Бистиң сорулгавыс – чурттакчы чонга ук энциклопедияны чедингир болдурары болур. Ону тургузарынга Президент грантыларының фондузу барык 10 сая рубльди үндүрүп берген болгай. Олче Тываның эртемнериниң 5 муң хире республиканың аңгы-аңгы адырларынга холбашкан ажылдары кирип турар.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
#Урянхай_тываэнциклопедия #Президентгрантылары #Тываларныңделегейи #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva
