Уругларның чайгы дыштанылгазы

Бо чылдың ниити байдалы-биле, Тываның дыштанылга лагерьлери хааглыг байдалга ажылдаан, российжи санитарлыг негелде – шыңгыы,  чаа дүрүм, харыысалга күштүг.

Тывага уругларның чайгы лагерьлери август 3-те ажылдаар тургаш, коронавирус, чаъс-чайык үргүлчүлеп, үерлээшкинниң ужурундан ижер суг хиригип, ооң анализин дөрт катап хынаан, негелде шыңгыы тургустунганы-биле ажыл-агыйга шаптараазын тыптып, республиканың улус өөредилгезиниң специалистери, ажылдакчылары ол дээш дүвүреп, хөлзээни чугаажок.        

Чайгы лагерьге дыштанык­саан уруглар, башкылар, эмчилер, ажылчыннар эмчиниң хыналдазын эртер – чаңгыс хүннүң ажылы эвес, хонуктар эртип, үе кызырлып турган.   

Интернет четкизинде: «Рес­пуб­ликаның өөредилге яамызы «Юностьта»  – 60, Күш-ажыл яамызы «Байлакта» – 116, ТР-ниң профэвилел федерациязы «Орленокта» – 80, «Чагытайда» – 100, оон аңгыда, муниципалдыг организациялар 11 лагерьге 492 уругларны дыштандырып турар. Он беш дыштанылга лагеринде  878 уруглар дыштанган» — деп медеглээн.

Оон аңгыда, республиканың чамдык өөреникчилери көдээде чурттап турар чоок төрел­деринге,  арыг агаарлыг малчын коданнарга – күш-ажылчы дыштанылгазын эрттирип, ада-иелер сагыш човааш­кын-биле ажы-төлү дээш улуг кичээнгей, харыы­салгазын база күштелдирген болбайн аан. Амыдыралдың үндезини – кадыкшыл. Чай дургузунда күш-шыдал кирип, мага-бодун дадыктырып, дыштанган уруглар – Сентябрь 1-ниң хүнүн четтикпейн манап, хонук санап турары чугаажок.

Республиканың кижизидилге болгаш хоойлу-дүрүм үрээр чорукка удур хемчеглер алыр төптүң директорунуң оралакчызы Сергей Михайлович Лопсанның чугаазы-биле алырга: «Эмчилерниң ажы-төлүнге, социал байдалы нарын өг-бүлелерниң ажы-төлүнге халас дыштаныры-биле путевкаларны берген. Бо чылдың негелдези-биле уругларны халас дыштандырзын дээн. Чаа негелде, дүрүм езугаар антисептиканы саткан, бир ажылдакчыга хүнде-ле дөрт катап солуттунар хол-хавы, маскалар дээн чугула чүүлдерни бүрүн хандырган. Ынчаарга, айда чеже ажылдакчыга ол хире чүүлдерни саткан-дыр бис,  а путевка өртээ 11. 340 акшаны 679 уругларга көвүдедип көрүңерем…».              

«Чагытай» лагеринче дыштанган уруглар 5 мун 660 акша төлээн (шуптузу эвес, чүгле социал байдалы куду, чединмес  болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң ажы-төлүнге республиканың Өөредилге яамызы  50 хуу чиигелделиг путевканы саткан болуп турар). Ону тодаргайы-биле сайгарар дээрге, даргалар хуралдап турар, өскези кожуунче сургакчылап чорткан, ону сайгарар үе херек.

Чагытай лагеринде

ТР-ниң профэвилел федерациязының даргазы Галина Сюрюн-биле телефон дамчыштыр интервью.

— Экии, Галина Алексеевна! Лагерьде уругларның дыштанылгазының талазы-биле онзагай чүнү чугаалап болур силер?

– ТР-ниң        профэвилелинде ийи лагерь быжыглаттынган: Орленокта – 80, а Чагытайда – 100 уруг дыштанып турар. Бойдустан чайгаар салым-чаяанныг талантылыг 17 уруг хаа­ра туттунган. Олар янзы-бүрү адырлардан келген: эмчилер уруглары болгаш амыдыралы чегей, долу эвес өг-бүлелер, учетта турар назы четпестер дээш. Билир-ле болгай силер, бистиң ажыл-агыйывыска коронавирус дыка шаптыкты болдурган. Ийиде, улуг-чаъс чайык уламчылап, үерлээшкин соонда сугнуң шынары баксы­раан.  Ооң уламындан лагерьлер өй-шаанда ажыттынмайн, арай озалдап ажылын эгелээн.

Республиканың санитарлыг-эпидемиологтуг станциязы сугнуң  анализин дөрт катап хынап, сугнуң шынары экижий бээрин манаар ужурга таваржып, ол ынчап турда, лагерьге ажылдаар ужурлуг башкылар, эмчилерниң баш бурунгаар эртип алган эмчи хыналдазы база эргижирей берген, база катап эмчи хыналдазын эртер ужурга таваржып турдувус. Бүгү чүве дораан болу бер­бээн, бис уругларның чайгы дыштанылгазын организастыг, бедик деңнелге эрттирер дээш, шуут уйгу чок, улуг дүвүрелге алзып, сагыжывыс аарып турган. Ону чонга шын билиндирер болза эки.

— Галина Алексеевна, эң-не солун чүүл, канчаар дыштанып тур силер?

– Улуу-биле четтирдивис, «Шын» солунга бистиң ажыл-херээвисти чырыдып турары дээш. Эгезинде чугаалаан болгай мен,  Чагытай лагеринге кайгамчык уран талантылыг 17 уруг дыштанып келген. Оларның        аразында делегей чергелиг аныяк ыраажывыс Ооржак Денберел база дыштанып келген…        

— О, Денберел Ооржак, солунун!.. Лагерьде уруглар, оолдар ону кайы хире сонуургаар боор чүве-дир?            

– Ат-алдарлыг аныяк ыраажы-биле ужуражылга кежээзи болган. Ол гитарага, фортепианога, барабанга база дошпу­луурга ойнап, ырлап турда кандыг дээр боор, ындын ап, өзүп орар ыраажывыс-тыр. Ол чүгле сценага ырлаар эвес, спортка база ынак: бут бөмбүү тевер, стол теннизинге ойнаар. Кызыл-Мажалыктың өөреникчизи «Супер – Денбрел!» — деп чарлаптарга, уруглар, оолдар диңмиттиг адыш часкаашкыны-биле уткуп турган. Айтырыг-харыы, танцы-сам, концерт…           Денберел Ооржак-биле ужуражылга кежээзи онзагай болган. Бо бүгү дыштанып келген уругларның сагыш-сеткилинге уттундурбас болуушкун.

Чагытай лагеринге Денберел Ооржак каш хонук дыштанып чорда, Тывадан дашкаар аян-чорук, улуг концертке киржири-биле келдире берген. Ынчалза-даа, лагерьге дыштанып келген уруглар, оолдар-биле чоок таныжып, хостуг үезинде ажыктыг-солун кежээлерни халас эрттирбээн.                       

— Чайның айы адакталган. Август – күстүң башкы айы. Уруглар чаныксап турар-дыр бе, удавас өөредилге эгелээр болгай, Галина Алексеевна?

– Бисте хостуг үе чок. Шак бүрүзү хувааттынган, тырың. Лагерьниң ниити чуруму – хааг­лыг, шыңгыы. Ынаар ада-иелерни-даа киирбес. Хүнде беш катап чемненир, удуур-дыштаныр, кежээниң-не янзы-бүрү темага солун оюннар, танцы-сам, темалыг кежээлер болуп турар. Спортчу  старттар, команда аайы-биле турупкаш ойнап турда, хүннер билдиртпес. Хоо­райдан болгаш кожууннардан келген уруглар эки таныжып апкан, эптиг-найыралдыг дыштанып турлар. Чылыг хүннер мынчаар турар болза, арыг агаарга дыштанып, күш кирип алыры дег, эки чүве кайда боор. Кол чүүл – кадыкшыл. Кадык барда – өөредилге мурнувуста, ажыл-иш чогумчалыг. Уруглар, оолдар эки дыштанып турлар, ада-иелерге изиг байырывыс чедирип тур бис.

Көдээ черде

 дыштанылга

Уругларның хөй кезии көдээ суурларда, малчын коданнарда база-ла багай эвес, онзагай дыштанып турар. Кызыл хоорайның орус дылдыг школачылары эң кыдыг-кызыгаар, ырак – Мөңгүн-Тайга кожуунда чеде берген хой кадарып, балыктап, аът мунуп, өшкү саап, тыва дылга өөренип турар. Оларның кылбас, тутпас ажылы чок – күш-ажылчы дыштанылга деп чугаалап болур. Уругларны чажындан күш-ажылга өөредири чугула. Оларның арын-шырайы хүнге додуга берген, күш-деңгели чаагай, онзагай ийин.

Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен суурдан дыка ырак эвес­те Улуг-Ой деп черде үттү-үттүг элдептиг хаялар бар. Мында малчыннар уруглары ол хаяның бедиинге ойнаар, ону долгандыр турар дыка хөй үттүг-үттүг хаяларга хой кадарып, хоорайдан келген уруглар чедип келирге сонууранчыг-ла. «Аян-чорукчулар бээр дыштанып келген болза» – деп, малчын аалдың уруглары хуулгаазын бойдустуң чурумалын чугаалап, мактап ханмастар.

Тес-Хем кожууннуң «Шуралгак» лагеринде уругларның дыштанылгазын фоточурук бадыткап тур.

Түңнел сөс. 

Амдыызында ажы-төл чайгы дыштанылгазын ам-даа уламчылап, мага хандыр дыштанып турар.  Чугаа мооң-биле кызыгаарлаттынмайн турары билдингир. Санажылга, отчет-учет ажылы бар болгай. Путевка өртээ 11.340 акша, ылаңгыя, чиигелделиг путевка алган уруг­ларывыска путевканың өртээн 50 хуузун эгидер бе, деп айтырыг тургустунуп турар. Ада-иелерге сонуурганчыг айтырыг бо.

 Лидия Иргит.