Инстаграмны “чазылдырган”! Өскээр чугаалаарга, ол социал четкиде хөй кижиниң сонуургалын азы кичээнгейин чаңгыс хүн хенертен хаара тудупкан дээни ол. Бо удаада ырлап чоруур кыс, Дарый дугайында хөй кижи ынчаар чугаалажып турар. Хенертен социал четкиге ырлап үнүп келген кысты сонуургаан улустуң саны ийи-ле хонукта 52 муң чедип, социал четкилерге бижижип-ле эгелээни бисти база сонуургадыпкан. Ол кыс кымыл дээрзин номчукчуларывыска таныштырар-дыр бис.
Оон чер-чурттунуң дугайында айтырган-даа ажыы чок. Бир дугаар чонче үндүр ырлаар кылдыр продюсер Седен-Очур Кара-Салдың аңаа бижээни ырызында:
“Мен Мөңгүн-Тайгам бөдүүн кызы мен.
Меңгилерин көрүп өскен мен.
Мөңгүн харлыг эргим ораным,
эргим ораным!...”- дээш, бадыра бээрге-ле илдең.
Дүжүнге-даа кирбээн
Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксында Саяна, Айдың-оол Хертектерниң үш ажы-төлүнүң хеймери, ийи акызының ынак дуңмазы болуп төрүттүнген кыстың шын адын Анжелика Хертек дээр. Дарый дээрге ооң сценаже ырлап үнер ады, продюсериниң тып бергени псевдоними.
Анжеликаның ачазы Айдың-оол Шириненович Мугур-Аксының школазында үр чылдарда үре-түңнелдиг күш-культура башкызы болуп ажылдап чоруур. Ол күш-культураның, спорттуң тергиини. Авазы Саяна Надажаповна хууда сайгарлыкчы ажыл-агыйын чорудуп турар. А боду Анжелика бичиизинден тура ырлаарынга сундулуг. Садиктен эгелээш, школага-даа ыры мөөрейлеринге доктаамал киржип, чаңгыс эвес удаа тиилекчизи болуп, дээди шаңналдарны-даа ап турган. Мугур-Аксының уран-чүүл школазының “Алдын-Сай” танцы бөлгүмүнүң киржикчизи болбушаан, спортка сонуургалын черле салбаан. Хол бөмбүү, баскетболдан аңгыда бокска база сундулуг. Сөөлгүзү кыс кижиге арай кадыг ышкаш боорга, авазы бокс секциязынче баарын уруунга чөпшээревейн турган. Сонуургал күштүг турда, ону хенертен ара кааптары Анжеликага болдунмаан. Ада-иезинден чажырып тургаш, бокс секциязынче барып турганының түңнелинде, республика чергелиг кикбокс маргылдаазынга 3-кү черге төлептиг болган.
Ооң соонда ол спорттуң хевиринге чеже-даа сундулуг турда, авазы олчаан чагдатпайн барган. Хол бөмбүүнге үргүлчү республика чергелиг маргылдааларга ойнап турган. 2021 чылда Республиканың школачылар аразынга волейбол маргылдаазынга төрээн кожуунунуң адын камгалап киришкен командазы 2-ги черни ээлээн. А Дарый (Анжелика) "Тергиин халдакчы" деп тускай шаңналга төлептиг болган.
Анжелика 2020 чылда Мугур-Аксынга школаны дооскан. Амгы үеде Кемерово хоорайның күрүне университединиң инженер технологиялар талазында өөренип турар. Бирги курстуң студентизи кыс өөренмишаан, хол бөмбүүнге маргылдааларга доктаамал киржип турар. Спорт болгаш ыры - ооң кажан-даа чарылбас өңнүктери дээрзин ол кыс билир.
Тываның кыдыг-кызыгаарында турар кожуундан кыстың чаңгыс хүн шак мынчаар алдаржый бээри, ооң дүжүнге-даа кирбейн турган. Бир хүн спортзалга хол бөмбүүнге маргылдаа үезинде инстаграмга дорт эфирге тенектенип, “Бөдүүн ыры” деп ынак ырызын бадырыпкан. Интернет четкизинге ол хүн ооң дугайында медээ дыргын тарай берген.
Чоннуң дилээн продюсер күүсеткен
Сценаже безин үнүп четтикпээн кыстың ырлаарын чон бо хире сонуургай бергенинде ужур-ла бар. Ырлаарынга салым-чаяанныг аныяктарны деткип чоруур продюсерже оон-моон хөй кижи бижип-ле эгелээнин Седен-Очур Кара-Сал мынчаар чугаалады:
- Амыр-менди, эргим хүндүлүг чонум. Ырлап чоруур кысты инстаграм деп социал четки таварыштыр көрүп каан мен. Шыны-биле чугаалаарга, хостуг үем чогундан, чаа ыраажылар-биле ажылдавайн барган үе-чадага турдум. Дарыйның хол бөмбүүнүң үезинде ырлап орар видеозун менче барык 100 ажыг кижи октап, аныяк ыраажыны деткиирин дилээн. Ооң кадында, эксперттер, ийе, ындыг сүме кадыкчыларым бар, олар база шупту чаңгыс үн-биле бо кыс-биле кады ажылдаарын сүмелээннер. Бо удаада, меңээ кандыг-даа шилилге кылыр арга артпайн барган. Хөй чоннуң дилээн күүседир апаар. Инстаграмга Дарый (Анжелика)-биле бижишкеш, оон улаштыр студияга ужуражып, кады ажылдаарының дугайында дугуржулганы кылган бис. Чүгле ооң-даа, мээң-даа чайлыг үевис эвээш, ол харын берге-дир. Керээ чардынган соонда, дедир базым чок - тывар апаар. А артканында бергедээшкин чок.
Черле чон мурнундан соңгуткан болганда, чоннуң дилээн күүседири- хүлээлгези дээрзин депутат (Седен-Очур Павлович Кара-Сал ТР-ниң Дээди Хуралындың депутады дээрзин утпаалыңар) кончуг эки билир. Бөгүн чугааны ооң бодунуң амы-хууда ырлар бижиир салым-чаяны, продюсер ажылынче углап, хөй санныг деткип үндүрген ыраажыларының даңзызында немешкен Дарый-биле кады ажылдажылгазының дугайында, ооң кандыг онзагай талаларын эскерип четтиккенин сонуургадывыс:
-Деткип үндүрген ыраажыларымның шуптузунга чоргаарланып чоруур мен. Чамдыктары бо хүнде Тываның алдарлыг артистери апарганы өөрүнчүг. Ат-алдарлыг, билдингир апарган ыраажыларны чонда "сылдыстар" дээр болгай. А ол чугаага алзыр болза, арай-ла айыылдыг аарыгже шилчий берип болур. "Сылдыстар" деп сөстү чамдыктары, ылаңгыя ыраажылар болгаш артистер боттары шын эвес билип ап болур. Чижээ, "Бис дээрге өскелерден бедик кижилер-дир бис" дээн уткалыг, ынчалза-даа оларга үргүлчү, "Силер дээрге өрү, бедик дээрде сылдыстар эвес, а чер кырында кылаштап чоруур, өскелерге уран чүүлүңер-биле сагыш- сеткилинге чырыкты сөңнеп чоруур сылдыстар-дыр силер"- деп, чагыырым мындыг.
Ыраажы кижиниң ырлаар уран-талантызындан аңгыда, бир-ле тускайлаң онзагайлыг чүүлү бар боор чүве, а продюсер кижиниң кол сорулгазы- ону тывары. Дарыйның оожум, биче сеткилдиг, топтуу мени шуут кайгатты.
Чер-чуртунга ынакшылындан төрүттүнген ыры
Шынап-ла, аныяк ыраажылар-биле ажылдап чоруур, хөй кижини сценаже деткип үндүрген, оларга ырларны бижип чоруур продюсерге кымга, кандыг темага ыр тааржыры, оларның аажы-чаңындан эскертингир дээрзин Седен-Очур Кара-Сал чугаалады:
-Шын ыры шилип алырындан, ыраажы кижиниң чедиишкини хамааржыр. Өске чылдарда чамдык аныяктар келгеш, бир-ле бидингир артисти өттүнүксээр, азы бодунуң үнүнге, аажы-чаңынга көңгүс таарышпас ырлар-даа дилеп кээр боор чораан. Бо удаада, Дарыйның бир дугаар инстаграмга видеозун көрүпкеш, тааржыр ырызын даап билипкен мен. Ужуражып келгеш, чугаалажып турумда-ла, ыры бажым иштинге боду-ла төрүттүнүп эгелей берген. Бодундан база айтырарымга, чер-чурттунга, чонунга тураскааткан ырлар ырлаксап турарын чугаалады. Ыраажының бодалы –биле мээң даап бодапканым дүгжү берген. Бир дугаар “Ырлап чоруур кыс” деп ыры ынчаар төрүттүнген. Амдыызында, 5 хире чаа ырлыг бис. Дарыйның улуг альбомун чайын бижидер деп планнап алдывыс. “Дарый” деп төлевилелдиң түңнелин чүгле үе көргүзер. Баш бурунгаар ону чугаалаары болдунмас. Ынчалза-даа Дарыйны чон сценаже дүрген үндүрерин дилеп турар. Бо чылын, күскээр ырлап чоруур кысты чон мурнунче үндүрер бис.
Эң-не үнелиг чүүл - кижиниң чуртталгазы
Чүгле ырлаар, танцылаар, спортка хандыкшылдыындан аңгыда, Дарый 6 класстан тура гитарага база ойнап эгелээн. Ол үелерде Седен-Очур Кара-Салдың бижээн ырларын сонуургап, оларны доктаадып алгаш, эш-өөрүнүң аразынга ырлаар турган. Чоорту ол чүгле ырлар бижиир эвес, а аныяк ыраажыларны деткиир продюсер кижи дээрзин билген. Кажан интернетке бодунуң ырлап каан видеозу тарап эгелээрге, эш-өөрү база сүме кадып эгелээн. Дарый кичээнгейлиг дыңнап алгаш, продюсери кылдыр Седен-Очурну шилип алган. Продюсериниң бир дугаар бижээни ырның аялгазынга-даа, сөзүнге база “Ырлап чоруур кыс” деп адаанынга Дарый таарзынганын чажырбады.
Ырлап чоруур кыс амгы үениң аныяктарының ырлажып турары эстрада ырларындан аңгыда, улустуң ырларынга база сонуургалдыын чугаалады. Ооң шилип алган эртеми сценадан ырак-даа болза, ырлаарынга ынак кыстың олчаан ыраажы апаар дугайында чугаалаары амдыызында эрте. Боду база ол талазы-биле хоозун бодалдарга алыспайн, келир үе дээш хөй сагыш-човаашкын чок, бодунуң дужунда –ла бо шакта, бо хүнде кылыр ужурлуг чүүлү- өөредилгезинче улуг кичээнгейни салып турар.
Шыны-биле чугаалаарга, ырак хоорайда студентиден хостуг байдалга интервью алыры, белен эвес болду. Бичии-даа хостуг үези чок, өөренген соонда, спортзалга кежээлээр. Кежээкиниң 11 шакта чанып келгеш, онаалгаларын база кылыр... Ындыг-даа болза, каш айтырыгларга харыылаар үе тыпканынга өөрдүм:
- Чүнү эң-не үнелиг деп санап чоруур силер?
- Эң-не үнелиг чүүл - кижиниң чуртталгазы. Бодумнуң амы-хууда чуртталгамны өскелерге ачы-хавыялыг боор кылдыр чурттаарын кызыдар мен.
- Бо хүнде салган кол сорулгаңар кандыгыл?
- Дээди эртем-билигни чедип алыр, ооң-биле чергелештир уран чүүл талазы-биле сайзыраар деп сорулгалыг мен.
- Кандыг темага ырлаксап чоруур силер?
- Амыдырал-чуртталгага хамаарышкан шупту темаларны ырлаарын кызыдар мен. Ынчалза-даа ооң иштинде төрээн чер-чуртка, ада-иемге, найыралга хамаарышкан темаларга ырларны мурнай ырлаксаар-дыр мен.
- Чүү чүвеге ыглагыже хомудап болур силер?
- Кижилерниң бот-боттарынга, ылаңгыя чаш ажы-төлге кам-хайыра чок, каржы аажылалындан бо-ла ыглай бээр чордум.
- Тыва чонга чүнү күзеп, чугаалаксаар силер?
- Чүгле демниг болгаш бот-боттарывысты бодап, деткижип чурттаарывысты күзедим!
Чараш ырдан сеткил чымчаар, чайгаар оожургалга кижи хөме алзы бээр. Бо ырлап чоруур кыстың ырлаарын бир дугаар дыңнаптарга, каш хонук сагыштан үнмес чүве болду. Ооң эткир үнү, чараш аялга, ырда кирген бөдүүн-даа болза, шын сөстер - шупту улуг күш болуп алгаш, чүректиң ханызынче өрүмнеп кире бээрин эскерген ийик мен.
Чараш ырлар куттулуп-ла турар болзун!
https://www.youtube.com/watch?v=rXLkGvOq_z4
К. Монгуш.
Чуруктарны ыраажының хууда архивинден алган.
#Ырлап чоруур кыс#Дарый#Тываныңаныяктары
