Хууда көрүш
Ыттар айтырыы шаг-шаандан бээр туруп келген айтырыг-дыр бо. Үе-шагның байдалының аайы-биле эрге-чагыргалар ону акша-төгериктиң хире-шаан бодай аарак боттарыныы-биле шиитпирлеп чораан. Ынчалзажок, бо шагда ышкаш, кижилер тынынга чедип чораан адыгуузун амытаннарның дугайында кижи дыңнап чорбаан. Ам ындыг медээ-чарны ол-бо черлерден болганчок-ла дыңнаар апардывыс.
“Азырал ыт”, “черлик ыт” деп билиишкиннер ийи аңгы уткалыг. Өөр-өөр болуп алгаш, улус-чонга, ажы-төлге, азыраан малга каржыланып, айыылды тургузуп турар ыттарны “черлик” азы “черликшээн ыттар” дээр. Амыдырал-чуртталгазының овур-хевириниң аайы-биле тывалар ыттарны каш-ла борбак бөлүкке аңгылаар – кадарчы, коданчы, аңчы. Кадарчы ыт дээрге мал-маганны азыг диштиг араатаннардан камгалаары-биле тускай уксаажыткан ыт болур. Коданчы ыт дээрге аал-турлагны ээлеп, эт-хөреңгини камгалап, кадарар ытты ынча дээр. Көстүктүг хава ыттан артык ээржи, коданчы ыт тывылбас деп тыва улус чугаалажыр боор чүве. Аңчы ыт дээрге күзен-киш истеп тыварынга, сырбыктаарынга, чиңге база улуг аң сүреринге, ижээн аалдаарынга өөреткен ыт болур.
Ыттарның эмин эрттир көвүдээнинге чүгле кижи амытанны буруудадырга, шын эвес апаар. Бойдустуң чаяалгазындан эртер чүве бар эвес, адыгуузун амытан безин төре аралчыырын, бодунуң соонга салгалдарын арттырып каарын бодаар. Черле ынчаш, бүгү-ле дириг бойдустуң амыдырал-чуртталгазының ужур-утказы-даа ындыг, чүгле мону долганган болур. Ынчангаш ыттарның баш санының көвүдей бээрин мооң-биле база тайылбырлап болур. М. Булгаковтуң “Ыт чүрээ” деп тоожузунда Полиграф Шариковтуң ажылдап турганы тояанчы амытаннар арыглаар килдизиниң амгы үеде ажылы база саазын кырында, эреңгейлээр ажыл-агый апарганындан, дириг амытаннар камгалаар организацияларның идепкейжээнинден, бо талазы-биле хоойлужудулганың өскерилгенинден, экология айтырыгларының чыл-чылы-биле шиитпирлеттинмейн турарындан мындыг байдал тургустунуп келген. Бо бүгү айтырыгларны шиитпирлээринге үндүрүп берип турары акша-хөреңгиниң үлежинге янзы-бүрү талалар киржип турзажок, херек кырында оларның огулуг кылыпкан чүүлү чок. Күрүне Думазында оларның эрге-ажыктарын камгалаар лоббист депутаттар база көвүдээн. Оларның чогаадылгазы-биле үш-үдүрүм хоойлулар хүлээп алдынып, ындазында-ла хирелиг чуртталгавысты дам дорайтадып турар.
Тывага хамаарыштыр алырга, ытсыг акша-көпей дээш чыдыг чогуш-содаа оларның аразында чоруп турар. Ооң кадында, дүжүк-мээлиг депутаттарны бистиң тыва парламентиде база чок деп болбас. Тояанчы ыттарны азырап тудар хоргадал черлериниң тудуунга, азырал чок амытаннар арыглаарынга, тударынга акша-төгерикти күрүне эвээш эвести чарыгдап турар. Хоргадал черлери немешкен бе дээрге, оларның саны чөгенчиг. Ынчап турда черлик ыттарның саны чүгле Кызыл хоорайда безин 8 муң ашкан, а бүдүн Тывада чежел? Акталаан азы, өскээр чугаалаарга, чазап каапкан, чок-ла болза, төрүүр бүдүжүн чок кылдыр арыгладып каапкан ыт ызырбас, каржы болбас деп кайда бижип каан чүвел? Амыдырал уламчылаарынга чугула херекселин ажылдавас кылдыртып каапкан амытан улам каржы апаар болгай.
“Бодунуң дорт хүлээлгезин күүсетпес мооманы туткан ажыы чүү чүвел” – деп, тывалар чугаалаар, аңаа бодаарга, эки, эргелиг ыды өлүп каарга, ээзи кижи аңаа хүндүткелин көргүзүп, ооң аксынга чаг суккаш, чоогага хөөржүдүп каар-ла боор чүве. “Өттүнчек өөренир, өөдежок өөделевес” дээр. Хары улустуң ёзу-чаңчылдарын эдерген өөдежоктар бодун азыранып чадап чорааш, ыт-куш тудар мен дээр апарган үе-дир бо.
Азырап алганы амытаннарның салым-чолу дээш кижи боду харыысалгалыг. Амыдыралда Саглы ышкаш хову кайда дээр сен – ооң оңгул-чиңгилдери, хай-халавы бо-ла таваржып кээр. Гавриил Троепольскийниң “Кара кулактыг ак Бим” деп тоожузунда дег, чааскаан арткан кижи аарый берип, амы-тынындан-даа чарлып болгай-ла. Эки-бакты кады көрүп келген адыгуузун эжи ооң соонда канчаарыл ынчаш? Ээзи чок черлик ыттарның санынче кирип, кымга-даа херек чок апарып, узуткалга таваржыр ол-ла-дыр.
Черлик ыттарның санын кызыгаарлаарының эң идегелдиг арга-хоргазы – эрткен өйнүң дуржулгазын эдергенинден дээре чүве чок деп дыка хөй улус социал четкилерде бижип турар. Маңаа дугуй чогааткан херээ-даа чок. Тургеневтиң “Муму” деп чогаалында үнү чок Герасим канчалчык? Бичии эниктерни сугже дүлүптер ийик чоп. Ийет, ындыг аажылал каржы-дошкун болбайн аан. Ам канчаарыл ынчаш? Азыг диштиг араатаннардан кижини камгалап турар таптыг хоойлу-дүрүмнер чок ышкажыл. Бодунуң үезинде Герасим, Шариков суглар адыгуузун ыт-куш көвүдээр болза, ат болур деп шын билип турган ышкажыл.
Эрткен үевисте хамык-ла чүүлдер багай турбаан. Амгы шагның кижилеринге чамдык чүүлдер каржы-хажагай көстүрү-даа чадавас, ынчалза-даа ол үелерде кара чаңгыс шын шиитпир ол турган – маңгысталчак амытаннарны адып-боолаар, кыргып-хыдыыр. Ынчан “дириг амытаннар камгалакчызы” деп, ооң артынга чаштынып алгаш, артык акша-төгерик ажырымнап алырынга өөренген кижилер-даа турбаан. Бо шагда ындыгларның адыжын актап каарга, шимчеп чоруур курт-кымыскаяк бүрүзүнге хол дээртпес чыгыы апарган улус-тур. Тывада ындыг кижилер база бар. Маңаа ытсыг кижилерни дыңнап, бо айтырыгның үзе шиитпирлээшкининге ытсыг хамаарылгалыг болган ажыывыс чок. Ыттың амы-тыны кижиниинден артык апарганы ол чүве бе? Шынап-ла, ыт кончуг бе, кижи кончуг бе деп айтырыгны чиге салыр үе келген. Маңаа хамаарыштыр бистиң регионалдыг депутаттарывыстың үзел-бодалы, санал-оналы чүл, азы “бырашпас бис” дээр ирги бе? Чогуур хоойлудан хүлээп ап, бо айтырыгны чогумчудары негеттинип келген эвес бе? Баштайгы дээрезинде ындыг хоойлужудулгага удурланыр шоолаар улус шоолажып турар-ла ыйнаан, кедизинде барып, ооң ёзулуг түңнелдери көстүп кээрге, болар база ыытташпайн баар-дыр ийин.
Артур ХЕРТЕК.
