МАЛ ЭМЧИЗИНИҢ ДУРЖУЛГАЗЫ
Үе-дүптен бээр тыва чон мал ажыл-агыйлыг чораан болгаш, агаар-бойдустуң байдалының, малга таваржыр аарыгларның, оларның тыптып келир чылдагааннарының дугайында бирден бирээ чокка билир чораан.
Аарыг бүрүзү чиңгине тыва аттыг, ону эмнээр арга-хоргалыг болур. Мал – амыдыралдың үнер дөзү, ынчангаш ооң-биле холбашкан арга-дуржулганы шиңгээдип алыры бир-ле доктааттынган чаңчыл турган. Ам харын ындыг дүрүм сагывастаан, ол бүгү малчын амыдыралывыстан уттундуруп бар чыдар-дыр, ынчалза-даа дөгерезинге кайыын уттундура бээр. Чүге дизе ону сагып чоруур аныяктарывыс база читпээн.
Бо чылын Тывага кыштың төнчүзү харлыг, хатчыл болган. Мал оолдаашкынынга ол багай салдарын чедирип турар. Малчыннарга, ажыл- агыйларга бачым иштиң, шыңгыы шылгалданың үези бо. Деңгели шыырак, кадык малдың төлү белен-селен аарывас, харыксыравас болур. Бо когурумнуг үеде малдың чаш төлүн кандыг аарыглар манап турарыл? Кыш ашпаан анай-хураганнарга оларның эң айыылдыы “ак шыңган” дээр халдавырлыг аарыг (беломышечная болезнь) болур. Бо база, чугаажок-ла, тыва аттыг турган болбайн аан.
Уттундуруп, угаан-медерелдиң азыынче чаштына бергени билдингир.
“Ак шыңгандан” кол нуруузунда шээр малдың төлү аарыыр. Оон аңгыда, ону шыңганнар суладаашкыны деп база адаар. Ук аарыг кол нуруузунда чаа төрүттүнген анай-хураганга таваржыр. Чем хайылдырылгазында, шыңганнар ажылында, нерв системазында, иштики органнарда үрелиишкиннер ынчан тыптыр. Кол нуруузунда оон үш айга чедир анай-хураганнар кыштың төнчүзүнде азы частың эгезинде аарыыр.
Аарыгның 60 хире хуузунда чаш мал өлүп-хораар.
“Ак шыңганның” тыптып келириниң кол-ла чылдагааны– боос шээр малды белоктар, витаминнер, минералдар чок чем-биле чемгерилге болур. Чаа төрүттүнген анай-хураганны ажаап тудар кажааның өл-шыгы, хирлии, дыкпыжы бо аарыгның каданнаашкынынга чедирип болур.
Чемде минералдар (селен, йод, чес), А, В, Е витаминнер, белоктар болгаш углеводтар чедишпестээнде, “ак шыңган” тыптыр. Оон аңгыда, бо аарыгдан даады сугга алыскан шынааларның, тулааланчак черлерниң оът-сигенин одарлаар мал-маган аарыыр, чүге дизе ындыг черлерниң оът-сигенинде селен кончуг эвээш болур. Шээр малды кыжын шиш ине бүрүлерлиг будуктар-биле, тараа холумактыг хээктей доораан ногаа аймаа-биле, силос болгаш сөөк далганы-биле чемгербеске, аарыг тыптып келир.
“Ак шыңгандан” аараан мал чемге хөөн чок, арып-доруучал, бут кырынга туруп шыдавас, туруп келзе-даа, дораан кээп ужар, аскаар, чыдыннаар апаар. Ону чүрек-дамыр, ижин-баар, өкпе-тыныш аарыглары каданнадыр.
Мал чеминиң шынарындан, тус черлерде ук аарыгның санындан профилактика хемчеглери хамааржыр. Мал чеминде селен бүдүмел чедишпес регионнарга мал-маганга ыяап-ла эм-таңны ижиртир. Профилактика кылдыр оолдаашкын бетинде боос шээр малга селенниң эмин сыкыртыр. Ол тарылганы 2–3 неделядан 2–3 ай четкен анай-хураганннарга салырын сүмелеп турар.
Боос малга балык үзүн, оът-сигенге холуур ажыткыны, А, В, Д болгаш Е витаминнерни ыяап-ла бээр. Оларны чемге азы малдың суксунунга холуур.
Бо чымыштыг үеде мал эмчилери болгаш кожууннарның комиссиялары малчын коданнарже үнүүшкүннерни үргүлчү чорудуп турар. Малдың чеминге минералдыг холуксааны немээрин, йодтуг даш дус чылгадырын мал ээлери сүмелеп турар. Үнүүшкүннер үезинде чамдык коданнарда малдың “ак шыңган” аарыгдан аарааны бүрүткеттинген. “Ак шыңган” илереттинген таварылгада, шээр малдың калбаа-биле өлүп-хораар чоруун болдурбазы-биле база ооң чаа төрүттүнген төлүн онча-менди кадагалап алыры-биле, аңаа удур Е-селен деп эмни сыкыртып турар. Ол тарылга эмин кандыг-даа зооветеринарлыг аптекада садып турар.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №19 2024 чылдың март 13
