«Ойна» алдын уургайы – хөй чылдарның дургузунда бут кырында быжыы-биле туруп келген Тываның казымал байлаан төлептии-биле көргүзүп чоруур сайзыраңгай бүдүрүлге чери. Оон аңгыда, ол алдын уургайының хөй-хөй ажылдакчыларынга бүзүрелдиг ажыл берикчизи, чедимчелиг амыдыралдың үндезини болуп, Тере-Хөл кожууннуң сайзыралынга көскү үлүг-хуузун киирип чоруур болгаш Тывада эң хөй түңнүг үндүрүгнү доктаамал төлеп турар.
АЧЫ-ДУЗА ЧЕДИРИЛГЕЗИ УЛУГ
Тере-Хөл кожууннуң чагырыкчызының экономика талазы-биле оралакчызы Түмен Ховалыг «Ойна» алдын уургайының кожуунга чедирген буянныг ажыл-херээниң дугайында чугаалаан: «Алдын уургайының бистиң кожуунувустуң сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип, биске дузалажып чорууру канчаар-даа аажок өөрүнчүг. «Эзирлерниң уязы», Балыктыг сумузунуң школазының, дүрген эмчи дузазының оран-саваларын болгаш аныяк эмчилерге бажыңнар тударынга, «Сайзанак» уруглар садының капитал септелгезинге болгаш аңаа немей оран-сава тударынга хемчээл чок материалдыг дузаны чедирген. Хоорзаларны, оран-саваларның иштики ажылдарын кылырынга чугула херек тудуг материалдарын, «Эзирлерниң уязынга» күчү-күжү улуг котёлду саткан. Ол ышкаш бүдүн чыл дургузунда болуп эртип турар Чаа чыл, Шагаа, Билиглер хүнү, Бүгү-делегейниң херээженнер, Ада-чурттуң камгалакчыларының, Адалар, Иелер, Хоочуннар хүнү дээш оон-даа өске хемчеглерге белек-селектерни садып берип турар. Ол ышкаш спортчуларны, салым-чаяанныг уругларны, эвээш хөреңгилиг өг-бүлелерниң ажы-төлүнге дузалажып, деткимчени доктаамал чедирип чоруур».
Оон аңгыда, Куңгуртуг суурнуң чурттакчы чонун аай-дедир аргыштырарынга "Урал" маркалыг автомобильди белекке бергеш, ону кывар-чаар материалдар-биле база доктаамал хандырып турарын ол онзалап демдеглээн: «Ооң ачызында тере-хөлчүлер Кызыл биле кожуун аразында аай-дедир төлевир чокка аргыжып турарлар. Шак бо "Урал" турбаан болза, орукче база эвээш эвес чарыгдалды кылыр апаар. Ооң орнунга ол акша-хөреңги-биле найысылалдан аъш-чем, амыдыраарынга доктаамал херек чүүлдерин-даа садып алырга, чурттакчы чонга камналга болур».
АЪТ БОЛУРУ КУЛУНУНДАН, КИЖИ БОЛУРУ ЧАЖЫНДАН
«Ойна» алдын тывыжын бедик деңнелче үндүрүп эккелген Анатолий Неволинниң уургай-биле таныжылгазы 4-кү класстан эгелээн. Ооң ачазы Афанасий Неволин бодунуң чырык черден эртежик чоруй баарын билген ышкаш, оглун бичиизинден тура алдын уургайынче эдертип, ук адырга сонуургалын оттуруп каан. Ооң уургайга ажылчын базымнары 6-гы класстан-на эгелей берген. Школаны дооскаш, журналистика адырынче кирген-даа болза, чылдар эрткенде, алдын уургайынче катап база эглип келген. Уургайга ол мониторщик, узаныкчы, чолаачы болуп, үре-түңнелдиг ажылдаан түңнелинде, ону бригадир кылдыр томуйлаан. Ооң соонда ээлчег удуртукчузунче депшээн. 1977 чылда ол «Ойнаның» удуртукчузу апарган. Анатолий Неволинниң удуртуп келген кыска үезиниң түңнелинде, 1980 чылда, алдын тывыжы «Тувакобальт» комбинадының алдын тывар 15 тергиин коллективтериниң аразынче кирген. Чылда тыпкан алдыны 200 кг четкен.
Уургайның дараазында удуртукчузу Олег Викторович Дудко база анаа эвес онзагай кижи болган. Школага башкылары ооң салым-чаяанныын эскергеш, физика талазы-биле шинчилекчи болурун даап бодап турганнар. Ол, шынап-ла, Томскунуң күрүне университединиң физика салбырынче кирип алган. 1991 чылда «Ойнаже» өг-бүлезин азыраар дээш, узаныкчы болуп ажылдап кирген. Уургайга анаа эвес келгенин билгеш, хүннүң-не бодун ажыктыг кижи кылдыр көргүзер дээш, кызып ажылдап турган. Олег Дудкону чоорту «Харал» участогунуң даргазының оралакчызынга томуйлаан. Ол бодунуң коллегаларының аразындан кызымак, бодамчалыг, кандыг-бир шиитпир хүлээп алырда, шупту талаларын албан деңней көөр турганы-биле ылгалдыг. Ынчангаш-ла боор Анатолий Неволин ыңай-бээр чоруурда, бодунуң орнунга Олег Дудкону арттырып каар турган.
УЗУН ОРУКТУҢ УЖУРАЛДАРЫ
Эми – чедери берге Тере-Хөл кожууннуң девискээринде «Ойна» алдын уургайының эң-не ырак участогу кылдыр санаттынар. Ол найысылал Кызылдан мурнуу-чөөн чүкче 560 км черде турар. Ынаар чедерде, бедии барык 3200 метр хире арттарны ажып, оларның кыры-биле одуртуп чорааш чедер. Узун орукка чоруп олурарга, кижиже чоокшулап-ла олурар булуттарны көөрге, Сергей Бүрбүнүң «Мөңгүн-Тайга» деп шүлүүнде дараазында одуруглар сагындырып келир:
«Хөвең ышкаш көгжегер ак кезек булут
Хөлде куу дег чылар-чылбас кыннып алгаш,
Бизеңнерниң бети-биле аяар шуужуп,
Бистиң-биле кожаланчып көстүп турду».
Шынап-ла, булуттар чоокшулаза-чоокшулаза, мырыңай бо чоокта дег көстүр. Тере-Хөл кожууннуң бойдузунуң онзагай чаражын магадап бижиир болза, төнчү чок.
«Ойна» алдын уургайының кызымак ажылының ачызында орук экижип, уургайның-даа, республиканың-даа чону бүзүрелдии-биле аргыжып эгелээн. Ооң мурнунда орукка 10 хонук эртер турган болза, амгы үеде 10 шак дургузунда халдыр аргалыг апарган. Тере-Хөл кожуунче баар чайгы болгаш кышкы орукту аңгылап кааны база уткалыг. Кыжын чайгы орукту хөртүк хар дуй чыдыптарга, ону аштап-арыглаары амыр эвес ажыл.
ЧЕРНИҢ 30 МЕТР ХАНЫЗЫНДАН…
Амгы үеде Эмиде 2 алдын тывар участок ажылдап турар. Бирээзинден колдуунда элезиннелчек алдын тыптыр, а өскезинге үүрмек алдыннар таваржы бээрин уургайның геологтары чугаалап турар. Алдын тывары ындыг-ла амыр эвес ажылдың бирээзи дээрзин «Ойна» алдын уургайында 19 чыл арга-дуржулгалыг даг-руда мастери Роман Коровин демдеглээн. Ол ачазының изин изеп, уургайга мониторщик кылдыр ажылдап кирген. Бульдозерге 10 чыл, даг-руда мастери болуп, 8 чыл ажылдап турар.
«Даг-руда мастери кижи ажылдың кайы хире шынарлыг, дүрген, эвээш чарыгдалдар-биле чоруп турарын хынап, хайгаараар. Участокта ниитизи-биле 90–100 хире кижи ажылдап турар бис. Кижи бүрүзүнүң ажылы сырый харылзаалыг, бот-боттарындан албан хамаарылгалыг болур. Чаңгыс кижи ажылче үнмейн баар болза, ажыл туруп алыр. Бульдозеристер, экскаваторщиктер, мониторщиктер, белазистерниң демниг ажылы кол черни ээлеп турар» — деп, Роман Коровин чугаалаан.
Баштай алдын казар девискээрни аштап-арыглап, черниң кырыкы кезээн каскаш, довураан өскээр дажыглап кааптар. Ажылдың бо кезээн аңгы бригада кылып турар. Ооң соонда казар, чүдүрер, дажыглаар ажылдар-ла хөй. «Алдын черниң барык 30 метр ханызында чыдар. Аңаа келгеш, хереглеттинмес породаларны аңгылап каапкаш, «дерокер» деп адаар тускай дериг-херексел дузазы-биле чуп эгелээр. Бульдозер-биле черни каскан соонда, экскаватор БелАЗ-че чүдүрер. Шак ол довуракты алгаш, алдын чуур херекселче бичиилеп урарга, хөрзүн болгаш чиик деңзилиг породалар чугдунуп, аңгыланып чоруй баар. Алдынның деңзизи аар болгаш, херекселдиң дүвүнде албан-биле алдын кирзин дээш кылган тускай карманга чыглы бээр. Аңаа эчизинге чедир чугдурган соонда, тускай эртемниг специалистер алдын чыглыр савадан ужулгаш, деңзилээр» — деп, геолог Семён Брагин алдын уургайының ажыл-чорудулгазын базым санай тайылбырлап берген.
Алдынны чуп тургаш, кандыг-даа химиктиг холуксаалар ажыглавайн турар. Чүгле Эми хемниң суу-биле чуп турарын ол чугаалаан. «Алдын чугган суг хирлензе-даа, суг оруунга турнугуп чоруй, чоорту арыгланып чоруй баар. Суг арыглангаш, бодунуң уг-шиинче каттыжып кире берзин дээш, тускай орукчугаштарны кылган. Оон аңгыда, алдын уургайында сугнуң байдалын доктаамал хынаар экологтар бөлүү база ажылдап турар» — деп, геолог чугаалаан.
Черни казып турда, орукка таваржып келирге, кезер ужурга таварышкан ыяштарның орнун катап тургузары-биле, ине бүрүлүг ыяштарны удур тарып турарын алдын уургайының амгы үеде удуртукчузунуң оралакчызы Анатолий Дудко демдеглээн.
Алдын уургайы чаңгыс черге доктаавайн, ам-даа улам сайзырап, бүдүрүлгени чаартыр ажылдарны доктаамал чорудуп турар. Чылдан чылче дериг-херексели чаарттынып, чаа үениң алдын тывар дээштиг аргаларын ажыглап, бүдүрүлгениң көргүзүглерин баксыратпайн, улам сайзырадыр сорулгалыг ажылдап чоруур.
Чыжыргана СААЯ.
Самба НОРБУЖУКТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №88 2023 чылдың ноябрь 18
