Найысылалывыстың төвүнде Арат шөлүн каастап турар чараш фонтан Тывага келген аалчыларның магадаар черлериниң бирээзи. Фонтанны 1984 чылда ус-шеверлер С. Көгел, Д. Дойбухаа, Б. Баянды үжелээн кылган. Ынчангы үениң ус-шеверлери фонтанны кылгаш, Тываның күрүне шаңналын алган. Фонтанның авторлары – М.К. Куулар, Б.Д. Байыр-оол.
1984 чылдан бээр бо хүннерге чедир ук фонтан Арат шөлүнүң каастакчызы болуп турар. Республика чергелиг янзы-бүрү хемчеглер фонтанның турар девискээринде-ле болуп турарын билир бис. Хоорайның чурттакчы чону фонтан чанынга агаарлаарынга дыка ынак. Чеже-чеже чаа танышкан аныяктар фонтан чанынга болчажып, амыдыралдың узун оруун оон эгелээн.
Ооң мурнунда чылдарда Кызыл хоорайга чаңгыс-ла фонтан турган болза, сөөлгү чылдарда Азия төвүнде болгаш Тываның национал музейиниң даштында фонтаннар немешкен.
Бо хүннерде Арат шөлүнде болгаш Азия төвүнде ийи фонтанның септелгези эгелээн. ТР-ниң Тудуг яамызының архитектура килдизиниң кол специализи Варвара Ондарның медеглээни-биле алырга, Арат шөлүнде фонтан Тываның культурлуг өнчүлериниң санынче кирип турар. Ынчангаш ооң септелгезин РФ-тиң Президентизиниң курлавырындан үндүрген акша-төгерик-биле септеп эгелээн.
Фонтанның тудугжузун тодарадыры-биле, компаниялар аразынга баш бурунгаар онлайн мөөрейни чарлаан турган. «Бастион» КХН онлайн мөөрейге тиилээш, ажылды хүлээнген. 2024 чылдың август 26-да фонтанның септелгезинге хамаарыштыр күрүне керээзинге ийи тала атты салыр. Күрүне керээзиниң өртээ 97 сая рубль акша.
Тываның кол архитектору Орлан Доңгактың чугаалааны-биле алырга, Арат шөлүнде фонтанның чаштаан суглары өң-баазын кылдыр чырывышаан, чараш аялгалар саарылган суг-биле деңге куттулар. Фонтан хоорайның чурттакчыларының болгаш аалчыларының кичээнгейин улам хаара тудар апаары чугаажок.
«Бо фонтан эргижиреп «кырый» берген. Дөртен чыл бурунгаар туттунган фонтан-дыр. Кижи болза 40 харлапкан дээр. Ынчангаш фонтанны чаартыр деп шиитпирни үндүрген. Ооң мрамор плиталарын, насос өйлээр херекселин болгаш насостуң бодун солууру планда көрдүнген. Өңнүг, аялгалар үндүрер тускай херекселди немей салыр. Кандыг ырылар, аялгалар салырын ТР-ниң Культура яамызы харыылаар. Олар кандыг ырылар турарының дугайында даңзыны тургузуп алган. Ону чүгле шилиири арткан» – деп, Орлан Доңгак медеглээн.
ТР-ниң Тудуг яамызының тайылбырлааны-биле алырга, фонтанга капиталдыг септелгени кылып тура, ооң даштыкы хевирин өскертпес, ол хевээр арттырар. Чүге дээрге фонтанның тургузуу, даштыкы хевири ужур-уткалыг. Ол тыва чоннуң культура өнчүзүнүң санынче кирип турар болгай. Чижээлээрге, Арат шөлүнде фонтан алдар-аттыг даш чонукчуларының хол-биле сиилбээни янзы-бүрү чуруктарлыг беш улуг аяктан тургустунган. Улуг аяктарда аң-мең дүрзүзүн шеверлер чуруп, сиилбээн.
«Баштайгы турганындан ылгал чок болзун дээш, гранитти безин эргиде турганы дег, өңнүг кылдыр шилидивис. Кол даалгавыс – эрги дериг-херекселин солааш, ыры-хөгжүм дыңналып кээр кылдыр чаа херекселди салыры. Шак ындыг фонтаннарны чүгле улуг хоорайларга кижи көөр боор чорду. Биске база улуг хоорайларда дег, чараш фонтан турар-дыр» – деп, Орлан Доңгак немээн.
Азия төвүнде фонтанны Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чыл болган оюнда тургускан. Ол фонтанга база септелге ажылдары чорудары планда көрдүнген. Удавас объектини херимнээш, септеп эгелей бээр. Октябрь 31-ге чедир ийи фонтанның септелге ажылдары доостур.
Айдың ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №64 2024 чылдың август 24
