Чай – уругларның болгаш ада-иелерниң үрде манаан үези. Чайгы дыштанылга үезинде мага хандыр агаарлап, эштип, чадаг-терге мунуп, өске-даа оюн-тоглаага четтигери күзенчиг. Кыжын аңаа үе чедишпес болгай.
Узун дыштанылга айыыл чок, аарыг-аржык турбазын дээш чайгы үеде уруглар-даа, улуг-даа улус чогуур дүрүмнерни сагыыры чугула. Чайгы үеде уруглар шимченгир, сонуургак, бот-башкарлыксаары көвүдээр. Ооң түңнелинде айыылдыг байдалдар эвээш эвес тургустунар.
Назы четпээн уругларны кемдээшкинден камгалаары — амгы үениң база бир чидиг айтырыгларының бирээзи. Чаштарның амы-тыны болгаш айыыл чок чоруу дээш улуг улус харыылаар апаар. Бир дугаарында, ада-иелер чайгы үеде ажы-төлүнге айыыл чок байдалды тургузар ужурлуг. Ажы-төлдүг кижи бүрүзү кандыг-даа байдалда уругларын хайгаарал чок арттырбазы кончуг чугула.
Чайын уругларны лагерьлерже-даа, кырган-ава, кырган-ачаларынче-даа дыштандырып чорудар апаар. Хемге эштир, аргаже агаарлаар, изиг хүн адаанга-даа үр турар, курт-кымыскаяк аймаанга-даа таваржыр, дүрген үрелир аъш-чем-даа чиптер дээш черле чүү турбас дээр. Ажы-төлүңерни кайнаар-даа чорударда камгалал херекселдер-биле чүмнеп, айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин катап-катап тайылбырлап, үргүлчү сагыш човап, харылзажып, чанынга турар улуг кижиге база ооң аажы-чаңының болгаш организминиң онзагай талаларын чугаалап, чагыг сөзүңер бериңер.
ИЗИГ ХҮН АДААНГА
Аяс хүнде уругга бөрттү үргүлчү кедирер. Булуттуг-даа хүнде бөрттү дөмей-ле алыр. Эртенгиниң 10.00 шактан хүндүскүнүң 16.00 шакка чедир хүннүң эң-не изидип келир үезинде изиг хүн херелдериниң адаанга уругну үр тургуспазын кызыдар. Уруг бүрүзүнүң хүн адаанга кайы хире үр шыдажыры аңгы-аңгы. Колдуунда назы-харындан, кадыкшылындан болгаш кежиниң тургузуундан хамааржыр. Ол дугайында эмчи-биле сүмележир апаар. Бичии кижи хүнге чоорту чаңчыгар ужурлуг. Хүннүң-не хүн адаанга турар үени бичиилеп көвүдедир херек. Шак ынчаар хүнге чидиртпейн барып болур.
Кудумчу үнерде, 15–20 минута бурунгаар, азы эжинген соонда хүнден камгалаар кремнер чаап алыр. Ону шилиирде бичии улуска хора чок, оларга эмчиниң чөпшээрээнин шилип алыр. Школа назыны четпээн уругларга аргалыг-ла болза камгалал крем азы молочко дузалыг. Олар өске хевирлеринге бодаарга үзү хөй. Спрейлер, гельдер, мусстар кешти кургадыр. Крем чаап алгаш, хүн адаанга үр туруп болур деп бодаан ажыы чок. Дөмей-ле 10.00 шактан 16.00 шакка чедир аргалыг болза үнмес болза эки.
Агаарлаарда үргүлчү арыг, холумак чок сугдан ап, чаш уругга хөй суг бээри чугула. Чигирлиг суг дам-на суксадыр. Уругну изиг хүнге хөлүн эрттир дөгелендирбези-биле эки хайгаараар. Эъди-кежи кызып эгелээнин эскерип калзыңарза, хөлегеже дүрген аппарыңар. Аптечкага өртеңге чаар херекселдер турары чугула. Уругга хүнден камгалаар карак-шили кедирерде, шилиниң шынарын база көөр. Чүге дээрге чуктан кылган карак-шилиниң хоразы улуг.
АЙЫЫЛДЫГ КУРТ-КЫМЫСКАЯК АЙМАА
Саргыдан камгаланырда, бөрт кедери чугула. Аргалыг болза холдарын, буттарын дуглап турар хеп кедер болза эки. Курт-кымыскаяк аймаан хоюзар чүүлдер ажыглаары күзенчиг. Ынчалза-даа уругга хоралыг спрейлер чаштырбазын кызыдыңар. Ооң орнунга курт-кымыскаяк аймаан хоюзар салфеткалардан ажыглаңар.
Арыларже чоокшулаан ажыы чок. Шаптар болза, аарышкылыг, аллергия тывылдырар болгаш уругга психологтуг кемдээшкин чедирер. Аптечкага курт-кымыскаяк ызырыптарга эмнээр эмнер турар ужурлуг.
ДҮРГЕН ҮРЕЛИР ЧЕМНЕРДЕН ОЙТАЛААР
Уругну чемненир мурнунда албан холун чуур азы өл салфетка-биле чодуп алыр кылдыр өөредир. Изигде дүрген үрелир чемнер ажыглавас. Ылаңгыя эът аймаа хүн адаанга 20 минута чыдар болза, хоран апаар.
Ногаа, кат-чимис аймаандан хөйнү чиир. Чиир мурнунда экидир чуп алыр. Быжа бээр үезинден эрте садыгларга көстүп келген чимис аймаан чиген ажыы чок. Дүрген бышсын, өссүн дээш, кижиниң кадыынга хоралыг химиктиг бүдүмелдер холуп тургаш өстүрген болур. Аптечкага үргүлчү хораннаны берген үеде ажыглаар эмнерден шыгжаары чугула.
ЭКИ ХАЙГААРААРЫ ЧУГУЛА
Ада-иезинден ырадыр агаарлааш азы боттары ойнап чоруй баргаш, чидип азы оорладыпкан уруглар эвээш эвес. Чааскаан чоруур үеде канчаар алдынарын тайылбырлаар. Арга-арыг киргеш, ажы-төлдү бодундан ыраткан ажыы чок. Ойнап чорааш аза берип болур. Хөй улус аразынга чорааш, ажы-төлүңерни чедип алыңар. Чеже-даа эки ышкаш көзүлзе, өске кижи хайгааралынга арттырбаңар. Кем-херек үүлгедикчилери уруглар оорлаар дээш аянныг кылдыр көстүр арганы ажыглаарлар.
СУГГА АЙЫЫЛ ЧОК ЧОРУК
Сугга канчаар алдынарының дүрүмнеринден ойталап болбас, ажы-төлге база ону чөпшээревес. Хоруглуг черлерге ажы-төл-биле эжинмези чугула. Суг кырында девискээр демдеглеп каан черлерже эжинмес, хаялардан азы дүвү билдинмес черлерже шуравас. Ажы-төлге кол-ла чүве – улуг кижи-биле кады эштир. Кижилер дыштанмайн турар танывазы ээн черге чүге эштип болбазын уругларга тайылбырлаар. Суг дүвүнге дүжүп кире берген будуктуг ыяш-даа, шил бузундулары-даа, соок дамырактар, ханы оңгарлар-даа турар. Бичии уруглар дараазында дүрүмнерни сактып алыры чугула. Эжин сугга дүжүрүп, сугга чаштынып ойнаары айыылдыг. Сугже шурап болбас черлерден шураары шуут хоруглуг. Суг үнүштери үнген черлерге шымнып, эштип болбас. Үрдүрүп каан матрастарга болгаш дээрбектерге эжиндирип чорааш, ыравас. Сугга дүшкен кижи өттүнүп, мегеленмес.
АРГА-АРЫГГА АЙЫЫЛ ЧОК ЧОРУК
Арга-арыгга агаарлаарга эки-ле. Дыштанып алыр, кадыкшыл быжыглап, уругну бойдус-биле таныштырар.
Арга-арыгда, хову-шөлдерде өзүп турар хоралыг мөөгүлер болгаш үнүштер дугайында уругга чугаалап бээр. Арга-арыгже чааскаан кирбезин, үргүлчү ада-иези-биле кады чоруурун сагындырар. Бир эвес аза бээр болза, карак-кулак чокка девидеп маңнавазын чагыыр. Ада-иезин чидирипкен болза, бот-боттарын тыпчып алыры-биле бар шаанче алгырар. Ооң соонда турган черинден ыравас.
АЖЫК СОҢГАЛАР
Чазын, чайын уругларның соңгадан кээп дүжери болганчок таваржыр. Колдуунда ажы-төл боттары бажыңда эт-херексел дузазы-биле соңга караанче бедиктенип үнгеш, соңганың шаараш четкизинге даянгаш, кээп дүжер. Ооң чылдагааннары улуг улустуң ажы-төлүн чедир хайгааравазы, соңга хаарын уттупкан чоок кижилериниң ээдергейи, соңганы улгаттыр ажыттындырбас дээктерниң чогу, бажың иштинде эт-херекселдиң шын эвес салдынганы, соңга хааглыг ышкаш сагындырар четкилерниң бары дээш оон-даа өске.
Бажыңда бичии уруг бар болза, соңга ажык кагган ажыы чок. Карак чивеш аразында чаштың чуртталгазы үстүп болур. Камгалал чок москиттиг четкилер ажыглаан херээ чок. Уруглар ону бүзүрелдиг деп бодааш, аңаа даяныптар. Ажы-төлдү хайгаарал чок арттырбас. Бедиктенгеш, соңгаже үнмес кылдыр соңга чоогунга эт-херексел салбас. Жалюзи азы дүрер көжегелерниң хендиринге чаш уруглар ораажып, мойнунче кире берип болур. Соңганы уруг боду ажыдып шыдавас кылдыр тускай дээк азы шоочалаар тудадан салыры чугула.
ӨРТ АЙЫЫЛЫ
Өрт айыылы кажан-даа, кандыг-даа үеде болу берип болур. Ынчангаш аңаа белен турары чугула. Сереңги болгаш зажигалканы ойнаарак эвес, а ажыл-агыйга херек чүүл дээрзин уругларга билиндирер. Хензиг чаштанчы от безин айыыл-халапты үндүрүп болур. Ынчангаш ажы-төлге өрт айыылын болдурбазының дүрүмнерин ыяк билиндирер. Сереңги-биле ойнавас, одаг кывыспас. Бажыңда улуг улус чок болза, электри-биле ажылдаар херекселдер ажылдатпас. Суугу азы камин аксы ажытпас. Отче куруг химиктиг бүдүмелдер, ылаңгыя аэрозольдар, хаптары октап болбас. Бензин болгаш өске-даа кывар-чаар материалдар-биле ойнавас. Өрт болу берзе, кажан-даа орун адаанче, шкаф-даа иштинче чаштынмас. Өрт болу бергенин 101, 112 деп телефон дугаарларынче долгааш, бажыңының адрезин, телефонун, фамилиязын болгаш чүү өрттенип турарын дыңнадыр.
Ажы-төлге айыыл чок болурунуң дүрүмнерин быжыглап, чаңчыктырар. Ол айыыл-халаптан чайлаарынга кончуг ужур-дузалыг болур.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №40 2024 чылдың июнь 1
