Июнь 5–7 хүннеринде Тывага Россияның чоннарының хөгжүм херекселдериниң “Көшкүн чоннуң октаргайы” регионнар аразының фестивалы болуп эрткен. Аңаа Алтай, Башкир, Татар, Калмык, Бурят, Хакас, Саха (Якутия) республикалардан болгаш Кемерово облазы, Красноярск край, Москва хоорайдан ниитизи-биле 100 ажыг хөгжүмчү чыглып, Россияның чоннарының чүрээнден үнген кайгамчыктыг чараш аялгалар, ыры-хөгжүмнү чонга бараалгадып, ёзулуг хөгжүм байырлалын кылган.
Фестивальдың кол организакчылары Тываның Национал оркестри болган. Олар РФ-тиң Культура яамызының грантызын ойнап алгаш, ТР-ниң Чазааның Даргазы В. Ховалыгның, Культура яамызының деткимчези-биле фестивальды бедик деңнелге эрттирер аргалыг болган.
Фестивальдың бирги хүнүнде ооң киржикчилери удур-дедир арга-дуржулга солчуп, республиканың культура адырының өөредилге черлеринге оон-моон келген сураглыг хөгжүмчүлер, композиторлар, дирижёрлар тус-тузунда мастер-класстарны эрттиргеннер. Оон аңгыда фестивальдың ийиги хүнүнде ТР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, уран чүүл эртеминиң доктору Екатерина Карелинаның удуртулгазы-биле чаңчылчаан национал хөгжүм херекселдерин кадагалап арттырары, чурттуң чаңгыс эп-сеткилдиг болурунга чоннар хөгжүмүнүң ролю, национал оркестрлерниң амгы үеде материал-техниктиг хандырылгазы, репертуар политиказының дугайында болгаш Россияның Национал оркестрлер ассоциациязын тургузар дугайында айтырыгларны “төгерик ширээге” сайгарып чугаалашкан.
Өгбелерден салгал дамчаан культурлуг өнчүнү кадагалаар
“Төгерик ширээге” ТР-ниң ДХ-ниң (парламентиниң) депутады Белекмаа Муңге киришкеш, көшкүн чоннарның салгалдарга арттырып каан культурлуг өнчүзүн кадагалап арттырарынга национал хөгжүм херекселдеринге ойнап турар хөгжүмчүлер, оркестрлерниң ролю улуг дээрзин демдеглээн. Ол ышкаш өгбелерден дамчып келген культураны салгалдан салгалче дамчыдып нептередири дээрге, көшкүн чоннарның национал чоргааралын оттурарынга, бот-тускайлаңын чедип алырынга болгаш хей-аъдын бедидеринге дыка улуг ужур-уткалыг деп чугаалаан.
ТР-ниң культура сайыды Виктор ЧигжитРоссияның Национал оркестрлер ассоциациязын тургузар дугайында айтырыгны “төгерик ширээге” шиитпирлээри чугула дээрзин айыткан. Эртемден Екатерина Карелина сайыттың чугаазын деткип, моон-даа соңгаар эки түңнелдерлиг болуру-биле ассоциация тургузарын үе негеп келгенин дыңнаткан. Ол бодунуң ажылдап турган үезинде Тываның Национал оркестрин тургузуп турган үеден бээр чүү кылдынган, чүү чедир кылдынмаанын түңнеп чугаалаар болза, бо хүнде Тываның Национал оркестри бодунуң мурнунда салган сорулгаларын 100 хуу күүседип турар деп онзагайлап демдеглээн. Ол ышкаш культура политиказын чедимчелиг чорударынга национал хөгжүмнүң күүседикчилери, ооң хереглекчилери, кадрлар белеткели, эртем-чырыдыышкын ажылы болгаш чазак-чагырганың деткимчези чугула рольду ойнаар. Бо хөй адырлыг айтырыгны шупту демниг шиитпирлевес болза, культура политиказын чорудары нарын апаар деп чугаалаан.
Сайыт болур бетинде, төрээн дылың өөрен
Алтай Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Күрүне оркестриниң уран чүүл удуртукчузу, дирижёр, композитор Владимир Кончев сөс алгаш, боттарының регионунда байдалды кысказы-биле таныштырган. “Бир катап шенеп, кудумчуже үнүп келгеш, национал дылында ырлар билир бе дээрзин эрткен-дүшкен безерек оолдардан айтыргаш, муңгарай берген мен. Национал культураны хөгжүдеринге, бир дугаарында, төрээн дылын билири эң-не чугула-дыр дээрзин ынчан көрдүм. Чазак-чагыргага ажылдаксаар, сайыт-даа болуксаар бетинде, төрээн дылынга арыг чугаалап билир болза эки. Ону чедип алырынга национал ыры-хөгжүм улуг рольду ойнаар. Ынчангаш өгбелеривистен дамчып келген культурлуг өнчүнү кадагалап арттырары-биле национал хөгжүмнү улам сайзырадып, хөгжүм херекселдерин кылыр мастерлерни белеткеп, аңаа ойнаар аныяк кадрларны өстүрер ужурлуг бис. Казахстанда өг бүрүзүнде домбра бар, аңаа ада-иелери уруг-дарыын бичиизинден тура ойнап өөредип турар боор-дур. Бо ышкажыл национал чоргаарал чүден эгелээриниң көскү чижээ.
Чылдан чылче кызып тургаш, национал хөгжүм оркестрин тургускан бис. Колдуунда чүгле оолдарны хаара тударын кызыдар-дыр бис. Чүге дээрге кыс улусту кызып өөредип алырга, өг-бүлезиниң аайы-биле эгелеп алган чүүлүн ара кааптар ужурга таваржыр. Оон аңгыда регионнуң удуртулгазының даалгазы-биле республикавыста кожуун бүрүзүнде 100 кижи киржикчилиг хор коллективтеринге немей 182 школада ниити ыры ырлаар коллективтер бар. Чүгле бисте эвес, бүгү Россияда В. Путинниң эгелекчи саналы-биле шак ындыг политиканы чорудуп турары дыка эки. Чүге дээрге эртемденнерниң шинчилеп турары-биле, хорда ырлап турар кижи бүрүзү багай салдарларга алыспас, сагыш-сеткили арыг, хей-аъды бедик болуп турар. Ол дуржулга бистиң регионда көскү түңнелдерлиг болуп, Россия чергелиг болган хорлар мөөрейинге 420 ажыг коллектив аразындан Кош-Агачтың коллективи Гран-при шаңналды чаалап алганы – көскү чижек. Бо фестивальга киржип чедип келгенивиске канчаар-даа аажок өөрүп тур бис. Чалааныңар дээш четтирдивис!” – дээш, ассоциация тургузар дугайында айтырыгны деткип турарын алтай композитор чугаалаан.
Репертуар чаартылгазы — чедиишкинниң эгези
Тургустунганындан бээр 85 чыл болуп турар Бурятияның “Байкал” күрүнениң танцы театрының составында Национал оркестр кирип турар болганы-биле, дуржулгазы улуг болуп турарын “төгерик ширээ” киржикчилери билген. 20 аңгы концерт программалыг оркестрде бо хүнде 37 хөгжүмчү доктаамал ойнап турар. Оларның билиин бедидери-биле, Моол-биле удур-дедир хөгжүмчүлер солчулгаларын практикалап, өөредилгелерни эрттирип, бир сезонда республикадан дашкаар 3-4 гастрольду кылып турарын ооң кол дирижёру, композитор Жаргал Токтонов таныштырган. Ол ышкаш Моолдуң болгаш Россияның өске-даа билдингир дирижёрларын, хөгжүмчүлерин чалаары база чаңчыл болу бергенин ол чугаалаан. Бурятияның Национал оркестриниң чедиишкининиң бир чажыды, репертуар чаартылгазынче улуг кичээнгей салып, билдингир композиторлар-биле сырый харылзаалыг ажылында дээрзин “төгерик ширээ” киржикчилери билип алган.
Репертуар чаартылгазы чокта, чедиишкин турбас дээрзин Башкортостанның Национал хөгжүм херекселдериниң оркестриниң уран чүүл удуртукчузу, кол дирижёру Ринат Мухаметзян база демдеглээн. Оркестр чүгле боттарының национал хөгжүм аялгаларын ойнаарындан аңгыда, өске чоннарның билдингир композиторларының хөгжүм чогаалдарын ойнап турары-биле кандыг-даа регионга чеде бергенде, көрүкчүлерге сонуурганчыг. Оон аңгыда башкир дылда тоолдарның хөгжүм үделгезин чорудуп турар.
Балалайка деп чүл?
Кузбасстың Б.Т. Штоколов аттыг күрүне филармониязының орус улустуң хөгжүм херекселдериниң Губернатор оркестриниң уран чүүл удуртукчузу, кол дирижёру Игорь Новиков чыылганнарга ажыт-чажыт чок нарын айтырыгларын чугаалаан. Ук оркестрни 16 чыл удуртуп келген үезинде регионундан дашкаар чүгле 5 удаа үнүүшкүн кылганын дыңнаткан. Оон өске сагыш-сеткилди дүвүреди бээр айтырыг, өзүп олурар салгалдың боттарының национал хөгжүм херекселдерин сонуургавазы, мырыңай орус чоннуң эң-не алдаржаан чараш хөгжүм херексели балалайканы безин танывас болганын муңгарал-биле дыңнаткан. Кемерово облазында Губернатор оркестри тергиин коллективтерниң санынче кирип, орус национал хөгжүм ойнаарындан аңгыда, эстрада, джаз хевирлерин репертуарынче киирип, чаартып турар-даа болза, кадрлар айтырыы, материал-техниктиг хандырылгазы, хөгжүмчүлерниң акша-шалыңының хемчээли болгаш оларның социал хандырылгазы база гастрольдар чорудулгазы ам-даа чедир шиитпирлеттинмейн турарын коллективтиң удуртукчузу демдеглээн.
Тываның агаарында бе азы чүдел?
Саха Республиканың (Якутияның) уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы С.А. Зверев – Кыыл Уола аттыг Национал танцы театрының удуртукчузу, кол дирижёру, композитор Николай Павлов оркестриниң ажыл-чорудулгазының дугайында чугаалаар бетинде, Тывада бир дугаар кээп турар болгаш, долгандыр болуп турар бүгү чүүлдерни магадап ханмаанын чажырбайн чугаалаан. “Хөөмей чурту Тываның агаарында бе, Саян сыннарының күчүзүнде бе, Азий диптиң төвүнден эгезин алган күчүлүг Улуг-Хемде бе, ооң экииргек чонунда бе, билбейн тур мен. Сагыш-сеткилим көдүрлүр, элдеп болду. Бо бүгү хыым ханып көрген, дыңнаан, билген чүүлдерим мени чаа хөгжүм чогаалын бижииринче албадаптар болду-ла бе. Көшкүн чоннарны чаңгыс черге мынчаар чыып, кайгамчык фестивальды организастааны дыка улуг ажыл-дыр. Тываның Национал оркестриниң хөгжүмчүлериниң профессионал деңнелиниң бедиин магадап көрдүвүс.
Бистиң оркестривис 1993 чылда тургустунган Национал танцы театрының составынче кирип турар. Оркестрде 25 хөгжүмчү бар. Театр боду 40 ажыг шиилерни ойнап көргүзүп турар болза, оларның хөгжүм үделгезин бистиң оркестривис ойнап күүседип турар. Фольклордан классикага чедир 32 чыл дургузунда 1500 партитураны чыып тургускаш, ойнап турар бис. Якутск хоорайда 9 театр бар-даа болза, бисте чок чүүлдер силерде бар-дыр. Бо фестиваль бисти шуптувусту каттыштырды. Ассоциация тургустуна бээр болза, тулган эки болур” – деп, Николай Павлов чугаалаан.
“Төгерик ширээ” эгелээр бетинде ужуражып турувуста, Якутияның Национал танцы театрының чедиишкиннерин демдеглеп тура, ук театрның кол балетмейстери, бистиң чаңгыс чер чурттуувус, Саха Республиканың (Якутияның) алдарлыг артизи Долаана Федотова (Монгуш) национал балетти салып турар дээрзин дыңнаткан. Ол ышкаш Тываның чаштары национал хөгжүм херекселдеринге ойнап, хөөмей-сыгыдын акылары-биле деңге бадырып турарын көргеш, магадаанын база чажырбады. Ынчангаш Тыва-биле харылзаа кажан-даа үзүлбес, ам-даа удур-дедир арга-дуржулга солчулгазын уламчылап, моон-даа соңгаар демниг ажылдаар дээнин якут оркестрниң дирижёру чугаалады.
Татар Республикадан Н.Г. Жиганов аттыг национал оркестриниң уран чүүл удуртукчузу, дирижёр Рустем Рахматуллинниңбелеткээн көргүзүг материалындан чыылганнар татар оркестрниң ажылының кайы хире хөгжүлделиин, байлак репертуарын, чедиишкинниг гастрольдарының хөйүн магадап көргеннер. Ол ышкаш Калмык Республиканың Национал оркестриниң репертуары олардан дудак чок, калмык улустуң төөгүзүнде көскү исти арттырган маадырларын алгаан хөгжүм чогаалдарындан эгелээш, делегейде алдаржаан эстрада ырлары, классикага чедир барын оркестрниң уран чүүл удуртукчузу, дирижёр, “Тюльпан” күрүнениң академиктиг танцы болгаш ыры ансамблиниң директору Савр Катаевтаныштырган. Ол Тывада чаңгыс эвес удаа кээп турар-даа болза, кажан-даа келиксенчиг чурт чүве деп ажыы-биле чугаалаан. Тургустунганындан бээр чаа-ла 20 чыл ажып турар Тыва Национал оркестрниң хөгжүмчүлериниң чылдан чылче деңнелиниң бедип олурарын, Москвага болгаш Россияның өске-даа улуг хоорайларынга чедиишкинниг эрткилээн гастрольдарын магадап дыңнап, коллективтиң иштики-даштыкыда ады дораан алдаржы бергенинге чоргаарланып турарын калмык дирижёр чугаалаан.
Ассоциация тургузар дээн
Болган “төгерик ширээге” хөгжүмчүлер дыка хөй айтырыгларны чугаалашкан. Национал хөгжүм херекселдерин кылыр мастерлерни болгаш аңаа ойнаар хөгжүмчүлерни белеткээр өөредилге албан черлеринге аңгы салбырлар немей ажыдарының дугайында айтырыглар болгаш бир регионда оркестр бар-даа болза, хөгжүмчүлер чедишпес, өскезинде хөгжүмчүлер чедер, оркестр чок болуп турарын-даа чугаалашкан. Чижээ, кожавыс Хакасияда национал хөгжүм херекселдерин кылып турар мастерлер хөй. Ындыг-даа болза республиканың национал оркестри мынчага чедир тургустунмаанын, Хакасияның уран чүүл колледжизинде «Алтын Сустар» деп национал оркестрниң удуртукчузу, мультиинструменталист хөгжүмчү Вячеслав Албычаков демдеглээн. Национал улуг оркестрге ойнап болгу дег 30 хире хөгжүмчү белен бар-даа болза, оларның акша-шалыңын, оркестрниң материал-техниктиг хандырылгазын шиитпирлээр айтырыг ам-даа чогувайн турарын ол чугаалаан. Ол болгаш өске-даа нарын айтырыгларны демнежип шиитпирлежиринге дузалыг болур Россияның Национал оркестрлер ассоциациязын тургузар дээн бодалды “төгерик ширээниң” киржикчилери шупту чаңгыс үн-биле деткээн.
Көшкүн чоннуң чүрээнден үнген аялга
Үш хүн дургузунда “Көшкүн чоннуң октаргайы” фестиваль, шынап-ла, чараш байырлал болуп эрткен. Ырак-чооктан келген аалчылар тыва чоннуң хей-аъдының бедиин, национал чоргааралының сүрлүүн магадап ханмааннар. Эң-не кол чүве, өгбелериниң арттырып каан культурлуг өнчүзүн уламчылаар салгалдар өзүп олурарын фестивальдың аалчылары дыка онзазынган. Ооң бадыткалы, В. Биче-оол аттыг хүреш стадионунга фестивальдың байырлыг ажыдыышкынында Тываның национал оркестринге 85 хөгжүмчү ойнап, чыылганнарны кайгаткан. Профессионал улуг оркестр-биле Республиканың Р. Кенденбиль аттыг болгаш кожууннарда уругларның уран чүүл школаларының сургуулдары киришкен.
Фестивальдың түңнел кезээ Тываның В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга болган.Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазының мурнундан ооң оралакчызы Орлан Сарыглар сөс алгаш, фестиваль көшкүн чоннуң культуразын кадагалап арттырарынга болгаш регионнар аразында культурлуг харылзааны, эп-найыралды быжыктырарынга кончуг улуг ужур-уткалыг болганын демдеглээш, моон-даа соңгаар чурттуң эң-не тергиин хөгжүмчүлери Азий диптиң төвүнге чыглып, чонга чараш байырлалды сөңнээрин күзээн. Бодунуң ээлчээнде, ТР-ниң культура сайыды В. Чигжит Тываның Национал оркестриниң шылгараңгай ажылдакчыларынга яамының мурнундан шаңналдарны тывыскаш, фестивальдың чаладып келген аалчыларынга болгаш ооң бүгү киржикчилеринге, организакчыларынга, көрүкчүлеринге байыр чедирген.
Ол хүн тос аңгы чүктен киржип келген көшкүн чоннарның чүрээнден үнген хөгжүм, аялгалар, ыр-шоор игилге, дошпулуурга, курайга, хомуска, балалайкага болгаш өске-даа хөгжүм херекселдеринге үдедип, чаңгыланып, хөгжүмчүлерниң каттышкан оркестриниң катаптаттынмас концерт оюн-тоглаазы уттундурбас чараш байырлал болуп доозулган.
Карина МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ болгаш ТР-ниң Культура яамызының парлалга албанының тырттырган чуруктары.
"Шын" №22 2025 чылдың июнь 12
