Февраль 11-ден июнь 16-га чедир Бүгү-российжи “Баштайгылар шимчээшкининиң” эгеки салбырларының аразынга мөөрей үргүлчүлээн. Март 21-ге чедир командаларның сайтыга бүрүткедип, чагыг киирер чадазы болган. Бүрүткел соонда баллдар албайн, мөөрейниң ажылы-биле таныжып алыры-биле, шенелде тестини база кылыр арганы берген. Кол чадазы март 4-тен июнь 16-га чедир болган. Ол үш аңгы бөлүкке чарган даалгаларны мөөрейниң киржикчилери күүсеткеннер. Оларның иштинде уругларның болгаш аныяктарның төлевилелдерин ажылдап кылгаш, боттандырарынче угланган канчаар-даа аажок солун даалгалар база бар.
Ук мөөрейге 1 дагдыныкчы, 1 ада-ие база 5 өөреникчиден тургустунган чурттуң аңгы-аңгы булуңнарындан командалар киришкен. Ооң кол сорулгазы — “Баштайгылар шимчээшкининиң” баштайгы салбырларының уругларының болгаш аныяктарының төлевилелдерин чаңчылчаан мөзү-шынарларга, төөгүге, улустуң культуразынга, ёзу-чаңчылдарынга үндезилеп деткиири. Ол ышкаш чогумчалыг сайзыралды болгаш социал харыысалганы хевирлээринче угланган кижизидилгениң чаңгыс аай шөлчүгежин сайзырадыры болган.
Шак ындыг сорулга-биле баштайгы салбырларда аныяктарның болгаш уругларның эң-не эки төлевилелдерин тодарадып алганнар. Шимчээшкинниң кижизидилге программазын боттандырар практикаже угланган аргалар база хевирлеттинген. Идепкейжи аныяктарны оон-даа көвүдедип, баштайгы салбырларның ажылынче хаара тудар аргалыг болган. Баштайгылар шимчээшкининиң ажыктыг талаларын болгаш хүлээлгелерин харыылаар социал ужур-уткалыг төлевилелдерге киржиринге аныяктарның хей-аъдын көдүреринче күжениишкинни үндүрген. Ол ышкаш Баштайгылар шимчээшкининиң ажылының аңгы-аңгы угланыышкыннарын сайзырадыр, баштайгы салбырларның ажылын системажыдар сорулганы база салган турган.
Июль 3-түң хүнүнде ук мөөрейниң ийиги сезонунуң түңнелдерин чарлаан. Аңаа бистиң бүгү Россиядан 1525 тиилекчи илереттинген. Ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң төвү Мугур-Аксы суурнуң 2 дугаар школазында болгаш Сүт-Хөл кожууннуң Чимит-Доржу Ондар аттыг Кызыл-Тайга школазында баштайгы салбырларның идепкейжилери Тываны төлээлеп киришкеш, тиилекчилер аразынче киргени өөрүнчүг.
Тиилекчи команда бүрүзү тус-тузунда 200 муң рубльди алган. Командалар ол акша-хөреңгини эге салбырның инфраструктуразын экижидеринге, дериг-херексел садып алырынга, темалыг хемчеглерни организастаарынга ажыглап болур. Тывадан ниитизи-биле 58 команда мөөрейге киришкен.
Мөңгүн-Тайганың “Баштайгыларның шимчээшкининиң” координатору Ай-кыс Иргит бодунуң кожуунунуң школаларында салбырларны мөөрейге киржиринче хаара тудуп, амы-хуузунда дузалажып, канчаар-даа аажок күжениишкинни үндүрген. Ооң түңнелинде Мугур-Аксының 2 дугаар школазының идепкейжилери тиилекчи болганын ук школаның директорунуң кижизидилге талазы-биле оралакчызы, Баштайгылар шимчээшкининиң куратору Олча Иргит өөрүшкү-биле үлешкен: “Бо мөөрей дугайында координаторувус дыңнадырга, аажок сонуургап, изиг күзеливис-биле киржир деп шиитпирлеп алдывыс. Ооң соонда дораан-на “Төгерик столду” эрттиргеш, мөөрейниң саавыыры-биле танышкаш, чүнү кылырын дугуржуп, белеткенип кириптивис”.
Мөөрейниң аңгы-аңгы чадалары канчаар-даа аажок солун болгаш уругларның бүгү тала-биле сайзыраарынга, кижизиттинеринге улуг салдарлыг болганын база ол демдеглээн: “Мөзү-шынар кижизидилгези, кадык амыдыралче суртаал ажылы, патриотчу сеткил оттуушкуну, биче сеткил база сайзыралдың янзы-бүрү хевирлерин көргүскени кайгамчык-тыр. Мөөрейге бистиң уругларывыс канчаар-даа аажок идепкейлиг, хей-аът көдүрлүүшкүннүг кириштилер. Мөөрейге киржип турар үевисте ооң даалгалары эге школа, ортумак болгаш улуг класс өөреникчилеринге кончуг таарымчалыг, чедимчелиг, солун болганын үнелээр-дир мен”.
Мөөрейге школаның эң-не идепкейлиг өөреникчилери киришкен. Оларның ада-иелери, школаның өске-даа аныяк башкылары, кожууннуң координатору уругларны деткип дузалашкан.
“Даалга бүрүзүн командавыс-биле дугуржуп, сүмележип, бот-боттарывыска дузалажып тургаш күүсеттивис. Бо мөөрейге тиилекчилер аразынче киргенивис дээрге шуптувустуң демниг ажылывыс деп санаар мен. “Демниг сааскан теве тудуп чиир” деп үлегер домакты бадыткаанывыс ол. Бүгү-российжи мөөрейниң удуртукчуларынга өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис” – деп, Олча Иргит чугаалаан.
Бистиң республикадан шаңналдыг черлерже кирген командалар база бар. Оларга Мугур-Аксының “Орнамент” немелде өөредилге төвүнүң, Тес-Хем кожууннуң О-Шынаа болгаш Таңдының Балгазын школаларының баштайгы салбырлары хамааржыр. Шаңнал кылдыр “Фоксфорд” онлайн-школаның өөредилге курстарынче кирер сертификаттарны, “Другое дело” сервизинде өртектиг белектер-биле орнап ап болур немелде баллдарны алырлар.
Ниитизи-биле 2 муң команда 475 сая рубль түңнүг деткимчени алыр. Баштайгы 5 лидер 1 сая рубль түңнүг шаңналды чаалап алганнар. 120 команда тус-тузунда 500 муң рубльди, 350 команда 300 муң база 1525 команда 200 муң рубль акша шаңналдарын ойнап алганнар.
Мөөрейниң 2 дугаар сезонунда төлевилелге уругларның болгаш аныяктарның өзүлдези эскертинген. 2024 чылда 120 муң уругдан тургустунган 8 муң салбыр турган болза, а бо чылын мөөрей ниитизи-биле 176 муң киржикчилиг 20 муң салбырны хаара тудупкан.
Амгы үеде Россияда 51 муң баштайгы салбырлар бар болза, а Тывада – 258.
“Баштайгыларның шимчээшкининиң” баштайгы салбырларының мөөрейи аныяктарның чогаадыкчы болгаш идепкейжи чоруун бедидер болуушкун болган. Киржикчилер боттарының билиглерин болгаш чаңчылдарын көргүзеринден аңгыда, команда-биле ажылдап билири хамааты туружун идепкейлиг тудуп билиринге чугула дээрзин бадыткаан. Аныяктар боттарының эгелээшкиннерин саналдап, кижилерниң аразында социал харылзааны экижидер шиитпирни хүлээп ап шыдаарын мөөрейниң түңнелдери көргүскен. Бо мөөрей аныяктар аразында лидерлерни сайзырадырындан аңгыда, келир үеде “Баштайгылар шимчээшкининиң” бедиктерже үнеринге идиг болган.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны “Баштайгылар шимчээшкининиң” Тывада салбырындан алган.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10
