Бо чылын Сүт-Хөл кожууннуң девискээринге болган төөгүлүг болуушкун, экер-эрес эрлерниң дугурушкаш, хостуг чуртталга дээш тура халышканындан бээр 140 чыл болган байырлалын республика деңнелдиг демдеглеп эрттирип турар болгай бис. Ынчангаш алыс бодум Сүт-Хөл чурттуг болгаш, кожуунумнуң сайзыралының дугайында база бодумнуң киирген үлүг-хуум дугайында бижикседим. Бодум Улуг-Алаак сумузунуң Кызыл-Дөргүн деп черге (амгы Ак-Даш сумузу) бөдүүн араттар Какпанак Чөлбен-оолович биле Мамак Үдүкпеновна өг-бүлезинге 1937 чылдың часкы башкы айында 6 оолдуң 3 дугаары болуп төрүттүнген мен.
1948 чылда Шеми аксында Тейге Улуг-Алаак сумузунуң чону чыылгаш, колхоз тургузарының дугайында хуралдап сүмелешкениниң соонда ачамны аңаа баштайгы колхоз даргазы кылдыр томуйлаан. Ооң соонда 1951–1952 чылдарда Сталин аттыг (Хөр-Тайга) колхозка суму даргалап тургаш, бир хүн аът-биле тараа бастырып, арыглап ажылдап турда, 3 шагдаа келгеш кандыг-даа айтырыг-харыы чокка тудуп алгаш барган. Мен ынчан Бора-Тайга школазының 5-ки клазын өөренип дооскаш, чайгы дыштанылгага турган үем. Ийи холун артыы талазындан хүлээш, аътка олурткаш, ийи будун эзеңгиге суккаш, чедип алгаш апарганнар.
Ачам-биле кады ажылдап чораан Аваа деп дарга дыңнап турарга, ачам: “Аъдымны аът кадарчызынга хүлээдип бээр силер, эки турар силер” — деп чагып чугааланган дээр кижи. Ачам, шынап-ла, кончуг дээн чүгүрүк аъттыг турган. Оон дыңнаарывыска Кызыл киире берген болган. Ооң соондан-на мени, дуңмаларымны «контр оглу» дээр апарган. Ол-ла чылын мени школадан үндүрген соонда кадыг-берге амыдырал эгелээн. Сөөлүнде ачамны адып шииткен деп дыңнаан бис. Ынчалза-даа ачамны 1953 чылда агартып хостаан соонда ол чедип келгеш, улаштыр чуртунуң сайзыралынга үлүг-хуузун киирген. Авам Суг-Аксы школазының сески клазынга мени өөредип киирген. Ачамның дугайында 2021 чылда «Шын» солуннуң арнынга тодаргайы-биле бижээн мен.
1957 чылда Кызылдың алды айлыг киномеханик курузун өөренип дооскаш, Алдан-Маадыр сумузунга баштайгы кино механиги болуп ажылдап эгелээн мен. Ол-ла чылын өгленген мен. Өөм ишти Өкүмей Дамбааевна Сарыглар Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, хөй чылдарда партия шугумунга удуртукчу башкы болуп, Херээженнер чөвүлелин удуртуп ажылдаан кижи.
Ол үеде кино эң нептереңгейи-биле чоннуң сонуургалын оттуруп турган уран чүүлдүң бир адыры турган. Алдан-Маадырга ажылдап чеде бергенимде, Хемчик хемден ырак эвесте ыяш клуб бар чораан. Клубка 7 хире кижи ажылдап турган. Эргелекчизи Дарый-оол Монгуш, баянист Монгуш Кертик-оол, Докур-оол Куулар – ооң ажылы стол, сандайлар, журналдар аайлаар, ону келген чонга үлээр, мен – киномеханик, моторист Вася Терехов, таңныылы Очур-оол, ооң өөнүң ишти аштакчылап ажылдап турган чүве. Оларның бажыңы клубтан ырак эвеске турган.
Клубка кино көргүзеринден аңгыда чон хуралдарын болгаш өске-даа чыыштарны база эрттирер турган. Ол чыыштарга чонну чыырынга бергедээшкин-даа турбаан. Чүге дизе хурал мурнунда келген чонга солун-сеткүүлдер үлээр бис. Оон хурал соонда кино көргүзер.
Баштай кинону Чадаананың кинофикациязындан көжер киноларны эккеп, «Украина» деп чиңге пленкалыг үн аппараттары-биле көргүзүп эгелээн чүве. Чадаанага кинофикация даргазы фронтучу Байыскылаң Монгуш турган.
1959 чылдан Бораш Ондар клубту эргелекчилеп, массовиктеп ажылдаан. Ол чылын бодум клубка чедир кылдынмаан кинобудканы кылгаш, 2,5 x 2,5 хемчээлдиг ак пленка экран аскаш, кинону доктаамал көргүзүп эгеледим. Ол үелерде хамааты дайынының маадырлары Чапаев, Буденный дугайында, БАМ-ның тудуун кылган аныяктарның маадырлыг чоруунуң дугайында кинолар колдап турган. Сөөлүнде танцы, ыры-самныг индий киноларны улус-чон аттыг сонуургап көөр, харын-даа кинону көргеш, уян улус чаза ыглап алган-даа боор чүве. Кино өртээ бичии уругларга 10 көпеек, улуг улуска 20 көпеек, а кинонуң үргүлчүлели 2 кезектиг апаарга, өртээ 40 көпеек чеде бээр. Ол үеде кижи бүрүзүнге акша кайыын турар, кино көрүксээн бичии оолдар даштын халчып турар боор. Чамдык бичии оолдар сандайлар адаанга чаштынып чыдыптарлар. Оон кино эгелей бээрге, борбак баштары көстүп эгелээр, клубта кижи саны мырай көвүдей бээр. Тенекпейлер шимээргээрге үндүр ойладып-даа турар бис. Чамдык таварылгаларда ам канчаар, оларны көрбээчеңнеп-даа турар бис. Кирип шыдавайн барганнары даштын моторнуң чандаңынче аът өдээ киир октаарга, мотор өжер азы демир удазыннарын үзе тепкен-даа боор таварылгалар турар чүве.
Моторист-биле саадатпайн дораан кылып алыр бис. Чамдыктары кино көрүксээнинден, акша чок болганы-биле, дагаа чуургазы, балык-байлаңын-даа тудуп алган кээрлер, хөөкүйлерни кээргээш киирип алыр бис. Ооң соонда клуб чанынга оңгарны каскаш, бичии чадыр кылгаш, аңаа моторну суккаш шоочалап алыр кылдыр кылып алган бис. Ол чадырга киноларны база сугар кылдыр аайлап алган бис. Моторизивис-биле черле бичии оолдарны хомудатпас турган бис, ынчангаш-ла боор оларның даайлары болуп, хөй чээннерлиг-даа болган бис. Сөөлүнде ол бичии оолдар улуг даргалар, башкылар, эмчилер болгулап, күрүнезинге алдар-аттыг ажылдакчылар кылдыр ажылдадылар-даа.
Ынчан сумуга свет чырыдар улуг дизель агрегат турган. Аңаа Очур-оол биле Доржу бажашкылар ажылдап турган. Сөөлүнде «Победа» совхозунга баргаш, орта комбайнерлап ажылдап чораан улус.
Кинодан кирген орулганы Чадаананың банкызынга отчет езугаар дужаар мен. Отчетка каш кино көргүскенин, чеже улуг улус, бичии улус көргенин журналдың демдеглелдери езугаар кылыр. Орулганың шуптузун дужаавас, хөй эвес көпеектерни кинофикацияга отчет-биле демдеглеткеш, дедир алыр боор чүве, дараазында кино көрген чонга эгидер кылдыр. Кинонуң чарлалын албан тайылбырлап бижиир: каш харлыг улус көөрүн, кандыг кино болурундан эгелээш.
Чадаананың кинофикация эргелелиниң ажылдакчылары чаа киноларны эккелгеш, эрги киноларны алгаш, улаштыр малчыннарга көргүзери-биле ажылдап чоруптар. Кино көргүзерде моторизм орус омактыг Вася Терехов турган. Ол шериг херээн эрттирип чоруптарга, Орлан-оол Монгуш мотористеп ажылдаан. Кажан Орлан-оол колхозче ажылдап чоруптарга, Буртаа деп оол мотористээн.
Кино көөр дээш ырак-чооктан малчыннар бо-ла кээр. Клуб долгандыр эңдере аъттарын салыпкан-даа, баглап, өртеп-даа, дуржулап-даа каан боор чүве. Кино соонда үнүп келгеш, дыка үр чанмайн, сонуургаанын хөөрежип орарлар болгай. Баштай кино көрген малчыннар хөктеп-даа турарлар, селемелиг, аъттарлыг шериглер халдап кээрге, тура халчып девидеп, үне халчып-даа турар чүве.
Колхоз даргазы Донгак Шалдыг кончуг-даа шевергин кеттинген, шыңгыы негелделиг дарга. Бир-ле меңээ келгеш: «Че, Бегзи, буга казып ажылдаан араттарга кино көргүзер, белеткен»— деп чугаалаарга, ам канчаар, шимчетпес ужурлуг стационар аппаратты алгаш Алаш биле Хемчик каттышкан черде Чаш-Терек деп черге буга каскан араттарга көргүзүп четкен бис.
Ынчалдыр-ла Алдан-Маадырга үш чыл (1957–1959 чч.) ажылдааш, Сахалинге кады шериг хүлээлгезин эрттирип чораан эжим Маадыр-оол Саспык оглу Ондарга хүлээткеш, кинофикацияның даалгазы-биле Ак-Даш сумузунга кинону сайзырадыры-биле ажылдап чораан мен. Аңаа кинобудканы кылгаш, киномеханиктеп ажылдаан мен. Ниити киномеханиктеп ажылдаан стажым 22 чыл.
1963 чылда Чадаананың чон аргыштырар автотранспорт баазазынга Кызылдың автошколазының салбыры турган. Ол салбырга өөренгеш, машина башкарар документини холга алган мен. Сүт-Хөл катап кожуун кылдыр аңгылаттынган соонда, кожуунга чолаачылап база бир солун ажылым эгелээн. Совхозтуң директору Евгений Иванович Соловьев турган, ооң соонда Жирнов деп чуваш дарга база ажылдап турган. Ол «Семис-оол деп кижи мен» дээр, арыг тывалаар кижи.
Ол-ла чылын Алдан-Маадырның колхоз даргазынга ажылдап турган Тойлуг-оол дарга мени колхозка ажылда дээш, ГАЗ-51 машинаны хүлээдип берген. Ол машинам-биле Сарыг-Булуң, Ортаа-Тал, Ак-Даштың фермаларындан сүт сөөртүп ажылдап эгелээн мен. Чадаанага сүт заводу турган, аңаа фермалардан чыгдынган сүттү дужаар турган.
Чолаачылап тургаш база бир ажылым — школага токпак сөөртүрү. Токпакты чүгле школага эвес, башкыларга база дүжүрер чүве. Ажылдап турганым клубтуң артыы талазындан паромнап Хемчик хемни кежер турган. Токпак-оол дарганың адазы Шодук-оол паромчу. Хемни кежип алгаш, Хорум- Дагның фермазын таварып Чыраа- Бажының тайгаларындан токпактаар бис. Клубка киномеханиктеп ажылдап турумда школаның директору Командрина деп орус омактыг башкы турду. Кажан чолаачылап ажылдай бергенимде школа директору мөге Сүүр-оол Ондар ажылдап турган. Чучун Кордемовичиниң акызы Даптак школаның завхозу, Черлиг-оол Чашкынмааевич пионер вожатый. Ол үеде Дарыма Киш-Чалааевич улустуң аас чогаалын өөредип сайзырадып ажылдап турган. Совхозтуң бухгалтери Деге, кассири Санчы.
Кажан Чадаанага хөмүр уургайы ажыттынарга, хөмүр сөөртүп база ажылдадым. Албан черлеринге база школаның башкыларынга дүжүрер чүве. Хөмүрнү канчаар одаарын Сүүр-оол башкыдан өөренген бис. Ол биске ыяшты салгаш, ооң кырындан урар, хүлүн канчаар аштаарындан эгелээш өөреткен чүве ийин.
База бир ажылым — аалдарны Манчүрекче чайлагладып көжүрери. Дажы-Намчал Ооржак, Доржу Аныянович, Бызытпаа Монгуш сугларны көжүрүп турдум. Бызытпаа Монгуш ашак мени чээним дээр, аттыг кижи. Аалдар көжүргеш-ле оларның аалынга хонар мен. Оттук Монгуш ынчан хой бригадири турган. Манчүректиң адыр бүрүзүнче аалдарны чайлагладып көжүрүп турдум. Мөге Апыш-оолдуң адазы Боодер деп ашак Манчүректиң Өртең-Адырга садыгжылап турган чүве.
Алдан-Маадырдан чаңгыс классчыларым Дадар-оол, шолазы Чазак-Дадар, сөөлүнде Ак-Дашка чурттап чорааш чок болду, Октек-Анай — Кызыл хоорайга чурттап чорду, чоокта чаа-ла чок болду, Тока, Кула, Оле, мөге Дапыл, Киров суглар чүве.
Бо материалды бижээн соонда бистиң чоок киживис, кырган-ачавыс Бегзижап Какпанакович 2023 чылдың март 8-те «бурганнап» бо өртемчейден чарлып чоруткан. Ол бистиң аравыстан ырап чорутса-даа, республикавыстың сайзыралынга киирген үлүг-хуузу, кылган ажы-ижи, чедирген буян-кежии кезээ мөңгеде уттундурбас болуп артып калыр.
Уруу Екатерина АРАНДОЛ.
"Шын" №63, август 26 2023 чыл.