Тываның төөгүзүнге уттундурбас изин арттырып каан, күрүнениң, партияның болгаш хөй-ниитиниң көскү ажылдакчызы Монгуш Какыйлаевич Шыырап бо чылдың апрель 15-те 100 харлаар турган.
Монгуш Какыйлаевич Барыын-Хемчик кожуунда Эрги-Барлыкка төрүттүнген. Чаа тургустунуп турган Эрзин кожууннуң төвү Сарыг-Булуң суурга эге школага 18 харлыында башкылап, эң баштайгы күш-ажылчы базымнарын эгелээн. Кымнарны өөредип, канчаар ажылдап турганын, ол суур биле Самагалдай аразынга, чамдык таварылгада, өөрү-биле чадаг кылаштап, дүне черге хонуп-даа чораанын чугаалаар кижи. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында, 19 харлыында, Тываның араттың революстуг шериинге кымнар-биле кады канчаар албан эрттиргенин ханы уткалыг кылдыр сактып чугаалааш, оларның амыдыралында чамдык каттырынчыг чүүлдерни бо-ла сонуургады бээр. Балык чок хемнерлиг Эрзинге чурттап өскен, балык эъди чивес эжи Чыртай: “Суг куртун кым чип чораан чүвел?” — дээш, балык салган тавакты ырадыр идип каанын чугаалаарга, каткы-хөглүг дыңнаар чордувус.
Монгуш Какыйлаевич областың партия школазынга өөренип, СЭКП Төп Комитединиң чанында партияның Дээди школазын доозуп, бүгү талазы-биле чогуур билигни алган соонда, 1956 чылда СЭКП-ниң Улуг-Хем райкомунуң секретарынга, а бир чыл эрткенде, ол-ла районнуң улус депутаттарының район Совединиң күүсекчи комитединиң даргазынга ажылдай берген. Чон-биле ажылдаарының политиктиг болгаш организастыг удуртулганың чугула аргаларын херек кырынга ажыглап, районнуң экономика болгаш социал хөгжүлдезин улам бурунгаарладып, колхоз-совхозтарның бүдүрүлге ажыл-агыйын сайзырадып, ылаңгыя мал бажын, ооң продукциязын көвүдедиринче, кур болгаш куруккан черлерни ажыглалга кииреринче көдээниң ажыл-ишчилерин, партия-совет кадрларны эвилелдээн.
Монгуш Какыйлаевич 1959 чылда областың культура эргелелиниң начальнигинге томуйлаткан, а 1961 чылдан эгелеп партия обкомунуң организастыг ажыл килдизиниң эргелекчизинге ажылдап турган.
Ол чылдар мээң комсомолга ажылдап турган үем. Монгуш Какыйлаевич-биле чоок таныжып, аныяктарны культура, бот-тывынгыр уран чүүлге кады хаара тудуп, көрүлделерни, фестивальдарны Кызылга болгаш районнарга удаа-дараа эрттирип турдувус. Ооң деткимче арга-сүмезин ап, комсомолдуң Кызыл хооркомунуң чанынга хылдыг хөгжүм оркестрин организастап, хөгжүмге ынак он ажыг аныяктар, оларның аразында С.К. Токаның оолдары Володя биле Виктор, башкылар, ажылчын аныяктар композитор Ростислав Кенденбильдиң удуртулгазы-биле коллективтерге ойнап эгелээн бис. Бир катап амгы филармонияның залынга совет-партия активиниң улуг чыыжының киржикчилериниң мурнунга оюн көргүскеш, Салчак Калбакхөрекович биле Монгуш Какыйлаевичиге мактадып-даа турдувус.
1963 чылда Монгуш Какыйлаевич партия обкому болгаш Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң партия-күрүне контролюнуң даргазынга ажылдап эгелээн. Ол хүлээлгени партия обкомунуң секретары болгаш Чазак Даргазының оралакчызы хүлээлге-биле дакпырлап турган.
Улаштыр, 1966 чылда, Тыва АССР-ниң Улусчу контроль комитединиң даргазынга ажылдап эгелээн. Чоннуң улуг деткимчезин алган, совет үеде партия болгаш күрүне системазында база бир кол хыналда органының Тывада структуразын баштап, ниитизи-биле 20 ажыг чылдар иштинде ажылдап чораанын, 1973 чылдан партия обкомунуң секретарынга ажылдап турган үемде көрүп, деткип, бедии-биле үнелеп келгенимни чугаалап болур мен. Чон-биле быжыг харылзаалыг, шынчы болгаш улуг харыысалгалыг, шыңгыы негелделиг Монгуш Какыйлаевич улусчу контроль органының ажылын бедик деңнелге тургузуп, күрүне планнарын болгаш даалгаларын чайлаш чокка күүседиринче, хөгжүлде-сайзыралга көрдүнген янзы-бүрү курлавырларны шын ажыглаарынче угланган ажылды дээштиг чорударын чедип ап келген. Ажыл-агыйжы эвес, машина-техниканы багай ажыглап, акша-хөреңгини самчыгдап турган организация, бүдүрүлге коллективтериниң удуртукчуларынга шыңгыы доңгулда, сагындырыгларны онаап, чамдык таварылгаларда бир айдан үш айга чедир шалыңнарын кызырар (ындыг эрге ол үеде көрдүнген болгаш) шиитпирлерни хүлээп ап турган.
Совет тургузуг үезинде республикада кол коллективтиг удуртулга органы партия обкомунуң, ооң бюрозунуң доктаамал кежигүнү Монгуш Какыйлаевич Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң бүгү чыыштарының депутадынга соңгуттуруп келген. Партия обкомунуң, ооң бюрозунуң кежигүнүнүң, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутадының хүлээлгелеринге даянып, республиканың чоокку келир үезинде экономиктиг болгаш социал-культура хөгжүлдезиниң сорулга планнарын, хүн бүрүде амыдыралдың хөй талалыг чидиг айтырыгларын чугаалажырынга киржип чораан. Монгуш Какыйлаевич кезээде улуг ужур-дузалыг аргаларны саналдап, хоойлуларны, доктаалдарны күүседиринче угланган организастыг болгаш масса-политиктиг ажылды чон ортузунга эң идепкейлиг чорудуп турган.
Партия, күрүне ажылдакчылары үр үениң дургузунда кады ажылдап, чоок билчип, бот-боттарынга бүзүрежип, эп-найыралдыг өңнүктер болуп турганын демдеглеп болур. Монгуш Какыйлаевич хөй эш-өөрлүг турган. Бис база ооң бодун, өг-бүлезин бедик хүндүлеп, эп-найыралдыг эдержип келген бис. Өг-оранывыска үнчүп-киржип, янзы-бүрү ужуражылгаларга, оюннарга, концерттерге, байыр-наадымга кады киржип, хостуг үелеривисте арга, хемнер кыдыынга селгүүстээривис, дагларга чуңгулаарывыс чаңчыл болу берген. Тываның ол-бо булуңнарында бойдустуң чараш черлерин шөлээ үезинде көрүп, бөдүүн ажыл-ишчилер, удуртукчу кижилер-биле амыдырал-чуртталга дугайында чугаа солчуп, көрген-билген чүүлдерни кичээнгейге ап, каш хонуктар иштинде дыштанып-даа чордувус.
Бир чылын күскү үеде Монгуш Какыйлаевичиниң болгаш база бир чоок эживис Дөжүлдей Бүрзүнеевич Ондарның өг-бүлелери-биле кады Тываның барыын районнарынче чоруп, Сүт-Хөл эриинге, Чыргакы болгаш Барлык хемнерниң унунга дыштанган бис. Барлыктың Час-Адырда кадарчы, Монгуш Какыйлаевичиниң чоок төрели Шактарның чайлаанга бир-ийи хонуп, аал чоогунда аргаже кирип, кат чыып-даа алдывыс. Барлык аксының чоогунда Шыраа-Булакта, эживистиң төрүттүнген черинде, өг, кажаа орнун-даа көрдүвүс. Бичии оолак шаанда хой кадарарда, тараа октуг дүүрге боо чүктеп алырынга кончуг ынак чораанын Монгуш Какыйлаевич төөгүп берди. Бо солун, хөглүг болуушкуннар сагышка уттундурбас кылдыр артып калган...
Хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш Монгуш Какыйлаевичини Күш-ажылдың Кызыл Тук ордени, ийи удаа «Хүндүлелдиң демдээ» ордени-биле, Тыва Республика ордени болгаш «Германияны тиилээни дээш», «Кур болгаш куруккан черлерни шиңгээткени дээш», «В.И. Ленинниң төрүттүнгениниң 100 чылынга алдар», «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» болгаш «Тыва болгаш Россияның эвилелдешкениниң 100 чылы», Моолдуң «Найырал» медальдары-биле шаңнаан.
Чаа Тываны тургузарынга, ону үндезиннии-биле чаартырынга билиин, күш-ажылын ол берип чораан. «XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунда ады кирген Монгуш Какыйлаевич Шыырап тыва чоннуң төлептиг оглу болуп Тываның төөгүзүнде арткан.
Григорий ШИРШИН,
Тываның шылгараңгай күрүне ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №28 2024 чылдың апрель 13
