Тываныӊ Чурагайлыг хөгжүлде яамызы 2024 чылда кылган ажыл-чорудулгазын түӊнээн.
Яамыныӊ кол-кол чедиишкиннериниӊ дугайында ооӊ удуртукчузу Идегел Монгуш тайылбырлап чугаалаан: «Чурагайлыг экономика» деп национал төлевилелди республикага 2019 чылда боттандырып эгелээш, ону бо үеде уламчылап турар. Ооӊ кол сорулгазы — Россияны чурагайлыг технология-биле сайзырадыры, чурт иштинге кылган программаларны ооӊ экономиказынга калбаа-биле ажыглаары. Күрүне органнарыныӊ база ниити чоннуӊ ажыл-херээн чогударынга, информастыг системаларны болгаш тускай программаларны хереглээри-дир.
Тывада ук төлевилелдиӊ шугуму-биле дараазында хемчеглерни боттандырган. Чижээ, чурагайлыг экономика талазы-биле кадрларны белеткээн. Оон аӊгыда, чурагайжыткан технологиялар болгаш медээлерниӊ айыыл чок болдурар тускай ажылдарны чогаадып кылыр специалистерни база өөредип белеткеп турар».
«Чурагайлыг карта» деп чаа төлевилелди 2025 чылдыӊ март айда боттандырар. Санажылга системазыныӊ «МИР» деп пластик картазын эдилеп чоруур кижи бүрүзү ол чаа системаже кирип алгаш, бодунуӊ чиигелделерин ажыглап болур.
Чонга харылзаа тургузар талазы-биле республикада идепкейлиг ажыл чергелештир чоруп турар.
Медээ дамчыдар инфраструктура сайзырадыры — эӊ-не кол төлевилелдерниӊ бирээзи. 2024 чылда элээн каш суурларга соталыг харылзааны кошкан.
Бо чылын республиканыӊ чурттакчыларынга онлайн бадылаашкын эрттирген. Ооӊ түӊнелдери-биле дүрген ажылдаар мобильдиг интернетти Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ Тоолайлыг, Бии-Хем кожууннуӊ Ленинка деп ийи суурга тургускан. Бии-Хемниӊ Шивилиг арбанынга, Барыын-Хемчиктиӊ Хөнделеӊ суурунга интернетти 2025 чылда кожар.
Ол черлерде харылзааныӊ техниктиг хыналдазы доосту бээрге, бадылаашкын үезинде үшкү биле дөрткү черни алган суурларга база интернеттиг харылзааны кылып болур.
2024 чылда Тыва Республиканыӊ Чурагайлыг хөгжүлде яамызы «МТС» компаниязы-биле кады Чагытай хөлге кол станцияны ажылдаткан. Аӊаа дыштанып чораан улус доктаамал харылзаалыг, 4G технологияныӊ интернедин ажыглап турган.
Бир суурга чаӊгыс кол станция тургузарынга, 6 сая рубль херек. Харылзаа инфраструктуразын кылыр акшаландырыышкынны «Чурагайлыг технология талазы-биле деӊ эвес чорукту чайладыры» деп төлевилелдиӊ шугуму-биле федералдыг бюджеттен шилчип кээп турар.
«Мегафон» мобильдиг харылзаа оператору Тываныӊ чурттакчыларыныӊ дилээн хандырар дээш Улуг-Хемниӊ Чодураа, Арыг-Бажы, Чөөн-Хемчиктиӊ Кирбииш сарай, Бии-Хемниӊ Өөк суурларда кол станцияларны ажылдаткан.
Бо операторлардан аӊгыда, «Т2 Мобайл» деп компания база бодунуӊ харылзаа четкизин сайзырадып турар. Чижээ, Вавилин ээтпээнде школа, социал инфраструктура, уруглар садтары болгаш өске-даа албан черлериниӊ тудуп кылыр девискээринде.
Кызылдыӊ чамдык черлеринде интернеттиӊ багай ажылдаарыныӊ чылдагааны болза, мобильдиг интернет ажыглаар абонентилерниӊ көвүдеп турары-биле холбашкан.
Станциялар ындыг улуг ажылды угбайн баарга, харылзааның шынары баксырай бээр. Тургустунуп келген байдалды сайгарып көргеш, кол-кол станцияларны улгаттырар деп шиитпирни хүлээп алган. Бо чылын бирги ээлчегде «Т2 Мобайл» харылзааныӊ ийи чагызын тудуп кылыр, «Вавилин ээтпээнде» станцияны улгаттырарын база планнап каан. Өске операторлар база хоорайныӊ аӊгы-аӊгы кезектеринде харылзааныӊ байдалын хынап, станцияларыныӊ санын көвүдедир талазы-биле ажылдарны планнап турар.
Тываныӊ девискээринде «Айыыл чок хоорай» деп бөлүк системаны кожуп турар.
Бо угланыышкында элээн улуг чедиишкиннерлиг болдувус. «Айыыл чок хоорай» — видеоаналитика талазы-биле шенелде тестилерни бо чылын эгелээн. Камералар ооӊ ачызында кижилерниӊ арын-шырайын дөмейлеп танып турар. Бо система кем-херек үүлгедиглерниӊ санын эвээжедиринге, эрге-хоойлу хажыткан кижилерни тып алырынга дузалыг. Ону база кылымал угаанга (искусственный интеллект) даянып кылган.
Чижээ, хоорайныӊ кайы кезээнде, кайы үеде хөй ыттар чыглып турарын бо система көрүп демдеглеп алгаш, чогуур дыӊнадыышкынны информация төвүнче чорудуп болур. Оон аӊгыда, ук системаны эрге-хоойлу камгалаар адырга, чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга ажыглап болур. Бокту аштавайн, ону үндүр сөөртпейн, оваалап чыып турар черлерни оон тып алыр.
«Айыыл чок хоорай» деп бөлүк системаны ажылдадып эгелээнинден бээр, бо чылдыӊ октябрь айга чедир Кызылга — 12, Ак-Довуракка — 6 видеохайгаарал камераларын тургускан бис. Республиканыӊ чогуур ведомстволарын ук системага кожар талазы-биле ам техниктиг ажылдарны кылып турар.
Инга АКША-ООЛ.
“Шын” № 98 2024 чылдың декабрь 21
