Июнь 2-ден 25-ке чедир Чаа-Хөл кожуунга республика чергелиг “Дашта тоолчургу чугаа” деп хаяга бижиктер үндүрериниң болгаш даш чонар уран чүүлдүң фестивалы болуп эрткен. Ону чарлаттынган Башкы болгаш дагдыныкчының база Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң чылынга тураскаадып эрттирген.
Чылдың эртер фестивальдың онзагай чүүлү, ооң кол организакчылары Чаа-Хөл кожуун-биле кады Санкт-Петербург хоорайдан келген Россияның эртемнер академиязының материалдыг культураның төөгү институдунуң билдингир эртемденнери, археологтар база организакчылары болуп турар.
Далай дүвүнде, суг келбээнде, чылдың-на ында археологтуг казыышкыннар чорудуп турар экспедицияның Чаа-Хөл кожууннуң девискээринде болуп турар бүгү хөй-ниити хемчеглеринге киржири чаңчыл болу берген. Ынчангаш ук фестивальдың организастыг ажылдарынга идепкейлии-биле киришкен.
Олардан аңгыда, ТР-ниң Эртем агентилели, ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду, Орус географтыг ниитилелдиң Тывада салбыры, Тываның Чурукчулар эвилели, ТР-ниң Культура яамызы база фестивальдың дузалакчы организакчылары болуп турар. Фестивальдың программазы кончуг долу эрткен
Россияның фоточурукчулар эвилелиниң кежигүнү, билдингир фото-чурук тырттырыкчызы Сергей Еловиков “Дашта тоолчургу чугаалар: объективте –хаяларда Тываның бижиктери” деп хууда фото-делгелгезин Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинге делгээн. Чаа-Хөлге Монгуш Черзиге тураскааткан “Дашта чуртталганың хээлери” деп II дугаар кожуун чергелиг даш чонукчуларының аразынга ажык мөөрей-делгелге болуп эрткен.
Оон аңгыда, “Эрткен үеже көрүш. Хаяда бижиктер уран чүүлүнүң шинчилели болгаш кадагалалы” деп эртем-практиктиг конференцияны хаяда бижиктер шинчилээр талазы-биле алдарлыг эртемден чораан Марианна Дэвлеттиң 90 чылынга тураскаадып эрттирген.
Конференцияга ТИГПИ-ниң директору В.Д. Март-оол, ол-ла институттуң чанында Археологтуг шинчилелдер төвүнүң удуртукчузу Л.Д. Чадамба болгаш Санкт- Петербургтан билдингир археологтар М.Е. Килуновская, А.В. Семёнов илеткелдерни номчааннар. А Москвадан РЭА-ның Археология институдундан эртемден Е.С. Леванова онлайн лекцияны номчаан. “Хаяда бижиктер уран чүүлүнде бурунгу Тываның овурлары” деп мастер-классты Новосибирскиден эртемден В.Л. Денисенко эрттирген. “Тываның ыдыктыг даштары” деп лекция-делгелгени Тываның Национал музейиниң эртем ажылдакчызы Л.К. Монгуш кончуг солун эрттирген.
Республиканың школачылары болгаш студентилериниң аразынга шинчилел ажылдарының мөөрейи болгаш А.Пушкин аттыг Национал ном саңынга ном делгелгези база болгулаан. База бир солун хемчег, Чаа-Хөл кожууннуң девискээринде археологтуг экспедицияның лагеринче Чөөн-Хемчик кожууннуң школачыларынга экскурсияны организаастааны болган.
Фестивальдың байырлыг ажыдыышкынында сенатор Дина Оюннуң өөрүп четтириишкин бижиктери-биле археолог М.Е. Килуновская, Чаа-Хөл кожууннуң чагырыкчызы Р.К. Баз-оол, “Дашта тоолчургу чугаалар” деп фестивальдың автору Ч.Н. Даваа болгаш А.С Даш, Ю.К. Дембирел шаңнатканнар.
Чаа-Хөлдүң алдарлыг ажылдакчызы хүндүлүг атты археологтар В.А. Семёновка, М.Е. Килуновскаяга хөй чылдар дургузунда үре-түңнелдиг ажылы дээш тывыскан.
Орус географтыг ниитилелдиң Тывада регионалдыг салбырының мурнундан Чаа-Хөл кожуун чагыргазынга Тываның археологтуг картазын белек кылдыр сөңнээнин кожууннуң чону ховар белек кылдыр хүлээп алган. А сураглыг даш чонукчузу Монгуш Черзиниң төрелдери боттарының мурнундан Чаа-Хөлдүң Культура бажыңынга алдарлыг даш чонукчузунуң ханага азар барельеф дүрзүзүн белек кылдыр сөңнээннер.
Фестивальдың мөөрейлеринге шылгараңгай киришкеннер шупту шаңналдыг черлерни тус-тузунда ээлеп, төөгүже көрүштен билии немежип, тараан.
Дашта Черзиниң хөөннери
Июнь 19 – 23 хүннеринде Чаа-Хөлге “Дашта чуртталганың хээлери” деп II дугаар кожуун чергелиг даш чонукчуларының аразынга ажык мөөрей-делгелге фестивальды уламчылаан. Ону сураглыг даш чонукчузу мастер Монгуш Хола-Салович Черзиге болгаш чарлаттынган Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң чылынга тураскаадып эрттирген.
Ажык мөөрейге 10 ажыг даш чонукчулары киришкен. Олар беш хонук дургузунда кара-дашты (серпентинит) “диргизип”, оон янзы-бүрү дүрзүлерни сиилбип-чазап ажылдааннар.
Чонар-дашка көөрде, кара-даш кончуг кадыг боорда, оон чараш дүрзүлер чазап үндүрери белен эвес дээрзин даш чонукчулары шупту кончуг эки билир. Ынчалза-даа болган мөөрейниң киржикчилериниң кылган ажылдары бот-боттарынга дөмейлешпес, онзагай болганын жюри демдеглээн.
Түңнелинде, мастер бүрүзү хол куруг чанмаан:
I-ги чергениң лауреадынга “Хүреш” деп композициязы дээш Анатолий Даш төлептиг болган;
II-ги чергениң лауреады– “Теве” деп ажылды дашка чонуп кылгаш, Ай-Мерген Ооржак;
III-кү чергениң лауреады– “Дөң-Хөөжүк” деп ажылы дээш Артыш Донгак
болган.
“Хөөмей” деп номинация-га – Орлан Саттың “Хөөмейжи” деп ажылы;
“Тоол” деп номинацияга – Алексей Ховалыгның “Арзылаң” деп ажылы;
“Тос чүзүн малым” деп номинацияга – Саян Денгээзинниң “Сарлык” деп ажылы;
“Черзиниң хөөнү” деп номинацияга – Владимир Черзиниң “Бустаан буга” деп ажылы;
“Төөгүнүң овурлары” деп номинацияга – Субудай Сундуйнуң “Муң чылдың даш чонукчузу” деп ажылы;
“Чаа-Хөлдүң легендалары” деп номинацияга – Арат-оол Бегзиниң “Чаа-Хөлдүң тоолчургу маадыры” деп ажылы;
“Күчү-күш” деп номинацияга — Алим Хертектиң “Аштырыышкын” деп ажылы;
“Тайып ужар, даянып турар” деп номинацияга Мактал Кенденниң «Тайып ужар, даянып турар» деп ажылы шаңналдыг черни ээлээн.
Солун хемчегниң организакчылары болгаш мөөрей-делгелгени көрүп келген чон даш чонукчуларының чогаадыкчы болгаш тывынгырын магадап сонуургааннар.
Сураглыг даш чонукчузу чораан Монгуш Черзиге тураскааткан мөөрей-делгелгениң деткикчилери ооң салгалдары, төрелдери болгаш ТР-ниң ДХ-ниң депутады А.Н. Монге болганнар.
Карина МОНГУШ.
Чаа-Хөлдүң Культура бажыңының медээзи болгаш чуруктары.
“Шын” №47 2023 чылдың июнь 28
