Сөөлгү үеде Россия девискээринде чоннар аразында найыралды суларадыр дээн сүлчээлиг күрүнелерниң ыйыдыышкынныг үүлгедиглери кижилерниң хамаарылгаларынга анчыг салдарны чедирип турар. Чижээ, Москва облазының Красногорск хоорайынга айыыл-халап болган соонда, чер-черлерде Ортаа Азияның чонун көрбестеп эгелээн дугайында шын-меге медээлер интернет долган.
Ындыг медээлер бижип турар улус байдалды улам дүшкүүрледип, бүдүн-бүрүн турган чуртту бузар сорулгалыг кылып турары илдең. Ындыг-даа болза чуртта бүгү болуушкуннарны шын медереп билип турар угаанныг кижилер хөй болганындан, багай салдарга алыспайн, кайы шагдан бээр чаңгыс өг-бүле дег чурттап чораан чон демнежип, найыралын быжыктырар ажылдарны күштелдирип турар.
Бүдүн чуртта ышкаш, республиканың девискээринге теракт айыылын чок болдурарының талазы-биле немелде хемчеглер дугайында ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг апрель эгезинде улуг хуралды эрттиргеш, эрге-хоойлу камгалаар органнарның күжүн болгаш демин күштелдирген чурумче шилчиткен. Регионнуң информастыг делгеминче, республикада келген кадагааты хамаатыларның, шажын-чүдүлге хевирлиг саарылга чок каттыжыышкыннарның ажыл-чорудулгазынче онза кичээнгейни углаан.
Кижилерниң мегечи күткүүшкүннеринге алыскан телефон терроризминге хамаарышкан 10-дан 16 хар чедир назылыг алды назы четпээн уруг кеземче харыысалгазынга онаажыр деп турарын ол-ла хуралга дыңнаткан. Хуралдың түңнелинде социал объектилерниң камгалалын күштелдирер, культура-массалыг хемчеглерни чурумчудар, уруглар биле ада-иелерниң ортузунга профилактика ажылдарын доктаамал чорударын эрге-хоойлу камгалаар органнарның болгаш регионнуң өөредилге база аныяктар яамыларының тематиктиг чөвүлел хуралдарының хүн айтырыынче киирерин дааскан дугайында МИЧ-ке чырыткан.
ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилел бо талазы-биле ажылды канчаар чорудуп турарының дугайында ооң директору Анастасия Овчинникова чугаалады:
– Март айда кымның-даа манавааны коргунчуг болуушкун, шынап-ла, кижилерниң сагыш-сеткилинге, мээ-медерелинге аарышкылыг балыг болуп арткан. Ол болуушкуннар соонда өске чурттардан келген улуска хамаарыштыр ниити чуртка байдал дүшкүүрлени берген турганы чажыт эвес. Бистиң республикада даштыкыдан келген хамаатыларывыска хамаарыштыр байдал оожургалдыг-даа болза, теракт соонда социал четкилерге хөй эвес эпчок постулар, бижиктер үнгүлеп турду. Чонну дедир күткүп турар кижилерни изии-биле тудуп илередири-биле, ТР-ниң ИХЯ-зы болгаш чогуур органнар-биле сырый харылзаалыг ажылды бистиң агентилелдиң талазындан чоруткан, ам-даа шыңгыы хыналдада тудуп турар бис. Эң-не айыылдыг чүүл, назы четпээннер аразында шак ындыг чүүлдер эгелеп, бышпаан мээ-медерелдиг оолдар-уругларны көгүдүп, эң-не коргунчуг айыылче чыгап турган таварылгалар база илереттинген. Чоннуң быжыг найыралы, деминиң дугайында тайылбыр ажылын оларның ада-иелери, башкылары ажы-төл аразынга күштелдирери күзенчиг. Бистиң агентилеливистиң ВКонтактеде арнында чоннарның найыралының дугайында кыска роликтерни доктаамал тарадып турар бис.
Чаңгыс кижиниң үүлгедии дээш бүдүн нацияның ады баксыраары шын. Ындыг-даа болза кандыг-даа чон аразында эки кижилер хөй дээрзин шупту билир болгай бис.
2021 чылдың чизези-биле алырга, Тывада 73 аңгы омак-сөөктүг чоннар эп-найыралдыг чурттап турар. Узбек, таджик, армян, азербайджан, кыргыс, моол дээш өске-даа чоннар республиканың хөй-ниити амыдыралынга идепкейлиг киржип турар. Ылаңгыя Чоннуң чаңгыс аай эп-сеткил каттыжылгазының хүнүнде республикада бар-ла диаспораларның төлээлери шупту демнежип алгаш, ол байырлалга уткуштур янзы-бүрү хемчеглерни эрттирип турар бис. Диаспоралар боттарының культуразын, ёзу-чаңчылдарын, национал аъш-чемин ынчан өске чоннарга бараалгадып, шынап-ла, эп-сеткилин каттыштырар бир эки байырлал ол. Оон аңгыда, тускай шериг операциязының киржикчилеринге ачы-дуза чедирилгезинге диаспоралар кончуг идепкейлиг, шупту чаңгыс өг-бүлениң ажы-төлү дег, демниг киржип турар, ам-даа уламчылаар.
Оон аңгыда, И. Сафьянов аттыг Орус культура төвү ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилелге хамааржыр болганда, ажыл-чорудуун чоннар аразында харылзааны, найыралды быжыктырар талазы-биле көрдүнген план-хемчеглер ёзугаар чорудуп турар. Ол төп чүгле орус культураның эвес, а бүгү чоннарның ниити бажыңы болу берген дизе, хөөредиг болбас. Аңаа диаспоралар боттарының хемчеглерин аңгы эрттирип турар. Чижээ, эрткен чылын армян чоннуң диаспоразы хөйге билдингир боттарының ыраажызын Тываже чалап алгаш, солун концертти көргүскен. Шак ындыг хемчеглерни ам-даа уламчылаар болза, артык эвес деп билип турар бис.
Эрткен чылын октябрьда Россия чоннарының Ассамблеязының Тывада регионалдыг салбырын катап тургускаш, ооң удуртукчузунга Вера Левинаны соңгуп алган бис. Бо чылын ийи удаа чыглып, кылып чорудар план-хемчеглерни тургускан бис. Ноябрь 4-те бижиир Улуг этнографтыг диктантыга белеткел ажылдары чоруп тур. Оон аңгыда, бистиң диаспоралар шупту каттыжып алгаш, бир улуг хемчег эрттирер болза эки деп чугаалажып тур бис. Ооң мурнунда дег, чүгле мөөрейлер, акциялар-биле кызыгаарланмайн, медээ-тайылбырлыг, өөредилгелиг кезээн калбарткаш, ынаар улуг кичээнгей салыры чугула, ылаңгыя назы четпээннер аразынга ажылче. Ол ышкаш бо чайын Орус культура фестивалын элээн улуг хемчээлдиг эрттирер дээш, баш бурунгаар ажылды чорудуп эгеледивис. Чоорту социал четкилерге бистиң агентилелдиң эрттирер хемчеглериниң дугайында тодаргай чарлаар бис. Кылыр ажыл хөй. Эң-не кол сорулгавыс – чоннар аразында найыралды быжыктырары – деп, агентилелдиң директору түңнеди.
Багай нация чок, багай кижилер чоруур. Ынчангаш бот-боттарывыска камныг, хүндүткелдиг болурувус чугула. Чоннуң деми күштүг чуртту тургузар.
К. МОНГУШ.
ТР-ниң Националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң чуруктары.
"Шын" №29 2024 чылдың апрель 17
