(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
Эжелеттирген Украинаның төвү
Улуг сержант Лама бир эштиг, Оолак командирниң взводун дилеп чорупкаш, аажок улуг от ужуткан улус көрүп каан. Чоогунга чеде бергеш, дыңнап турарга, от чанында алды-чеди кижи бир-ле чүве дугайын чугаалашкан турган.
— Чүү дижип турлар? — деп, Ламадан эжи сымыранып айтырган.
— Та немецтеп турар чүве, та орустап... кижи билир эвес — деп, ол харыылаан.
— Эки дыңнап көрем, бир эвес орустар болза, кайы бирээзи майтап үнүп келир болгай...
Элээн үе иштинде дыңнаалааш, улуг сержант Лама түңнээн:
— Бо-даа орустар-дыр. Немецтер кээшпе тыртар эвес, кээшпе чыды кээп тур.
Бодунуң кижилери деп база ындыг-ла улуг бүзүревейн, олар аъттарын улуг от уунче ээпкен. Иелээ автоматтарын чаза тудар кылдыр белеткеп алган: чүвени канчап билир!
От кыдыынга чортуп келгеш:
— Какой рота? — деп, улуг сержант Лама айтырган.
— Третья сотня — деп, казак буркалыг кижи мүн-не орустап харыылаан.
Ам-на шупту чүве билдине берген: бо совет аъттыг-шериг кезээ эвес, саттыныкчыларның власовчу полктарының бирээзи-дир. “Бисте болза рота дээр болгай, власовчулар рота дивес, сотня дээр” деп улуг сержант Лама бодай тыртып каан. Ооң кадында от чанында кижилерниң бөрттеринде совет кызыл сылдыстар база чок.
— Боола! Дес! — дигеш, улуг сержант Лама автомадын чаза тудупкаш, эжи-биле ыңай-ла болган.
Власовчуларның чандыр-соора боолаарының даажы оларның уё-човууру-биле холужуп артып калган.
Оолак командирниң взводун дилээн ийи дайынчы ол-ла ынчаар дезип чорааш, бир хутор (каш бажың) чанынга келген. Мында кайда боор олар деп бодааш, өскээр ээриниң кайызы чорда, караңгыдан:
— Стой! Кым сен? — деп, орустаан, тывалаан алгы үнген.
— Каяа чидип чоруур тояанчылар силер? Силерни дилээш, боттарывыс харын тын-менди үндүвүс — деп, улуг сержант Лама хорадавышаан, амыравышаан, чугаалаан.
Улуг лейтенант Оолактың аскаш, читкен взводу чедип келирге, капитан Кечил-оол боду баштааш, доп-дораан дайылдажып турар взводтарның соонче хапкан.
Ол дүне Овчинниковтуң эскадрону-биле кады хап кирген улуг лейтенант Тончуттуң взводу улуг когаралга таварышкан. Ооң взводу аъттыг атакаже киргеш, хөлүн эрттир бурунгаарлай бээр орта, немецтер үзе кирипкен. Арай деп тургаш, лейтенант Овчинников бүзээлеттирген тыва взводту дедир эгидип алган. Удатпаанда он шаа “тигрлер” келген. Чер, дээр сиригайнып турар апарган. Овчинников бодунуң взводун аткаар үндүре бергеш, камгалангаш чыдыпкан.
Тончуттуң взводу “тигрлерни”-даа эскербейн, улам-на бурунгаарлап бар чораан. Ооң соонда бир миннип келирге, чүгле чаңгыс взводу-биле дайылдажып турар болган. Дедирленмес болза кайын боор дээш, команда бээр деп чорда, дескен ийи “тигр” кел чораан. Оларның соонда үш-дөрт хире чиик танкылар ажытталып алган. Млыновче дезип бар чоруур фашистер-дир! “Чаңгыс-даа фашисти ооң тылынче эрттирбес ужурлуг бис” деп полк командириниң чугаазын улуг лейтенант Тончут сактып келген.
— Гвардейжи тывалар! Гранаталарыңар белеткеп алыңар. Төрээн чурт дээш өлүрүнден улуг аас-кежик чок! — деп, Тончут командир сөөлгү команданы берген.
Черге чыдарга, сактырга, дывылаан аът-даа кырынга олурган ышкаш. Дээр хире-хире болгаш хүндүс ышкаш, чырып кээп турган. Бөлүк ракеталар өжүп каарга, база катап дүмбей караңгы апаар. Тончут командирниң взводунуң камгалал туткан оңгарының чанынга бир “тигр”, ийи чиик танк, ийи боду чоруур аар чепсек туруп калган. Аңаа алдарлыг тыва командир боду баштааш, бүдүн взвод маадырлыы-биле өлген. Млынов уунче ол дүне чаңгыс-даа дайзын эртпээн.
Лейтенант Овчинников тыва взводка дуза чедирер дээш, бүгү-ле күжүн салган. Ол оралдажыышкынның үезинде бүдүн эскадроннуң чартык кезии өлген. Ол душта мурнуку шугумга полк командири Попов биле капитан Кечил-оол олар чедип келген.
— Хамык улусту чүге өлүрүп алганың ол?! Даарта дораан сени шериг трибуналынга киирер мен! — деп, полковник Попов лейтенант Овчинниковту чула кончаан турган.
Байдал мырыңай бергедеп кел чыдарын билгеш, полк командири харылзаачы Седен-оолга дайынчы даалга берген:
— 45–50 минута дургузунда танкыга удур гранаталардан тып эккел!
— Билдинди, эжим полковник!
Харылзаачы Седен-оолдуң чоруй барганы билек, ырак эвес черге снаряд чазылган. Полк командири биле капитан Кечил-оолдуң мунуп келген аъттарынга ол снарядтың бүзүндулары дээрге, ийи аът киштежип чыда өлгүлеп калган. Командирлер өске аъттар мунгулап алгаш чоруй барганының соонда, 20 шаа минута эрткенде, бир хааржак чык долу танкыга удур гранаталар чүктеп алган харылзаачы Седен-оол маңнап келген.
— Сен бистиң тынывысты алдың, дайынчы Седен-оол. Кончуун көрбес сен бе, мээң эскадронумдан чээрби чедер-четпес кижи арткан... — деп, лейтенант Овчинников өөрүп, хомудап чугаалаан. — Дайынчы чорудулгалардан бичии-ле хосталгаш, “Эрес-маадырлыг чорук дээш” деп медаль-биле сени шаңнаар кылдыр адың киирер мен.
— Совет Эвилелинге бараан болуп тур мен! — деп ёзулааш, харылзаачы Седен-оол полктуң штавынче чорупкан.
Дүннүң караңгызынга ооргалангаш, тыва дайынчылар фашистерниң пулемёт уяларын гранаталар-биле чаза тепсип, өске өөрүнге бурунгаарлаар арганы берип турган.
Бадының чанынга Сопсукай биле Чудурукпай олар маңнажып келген.
— Немецтерниң оду чоп эвээжей берди? — деп, Бады өөрүнден айтырган.
— Бир-ле чүве бодап алдылар ыйнаан, дайын шөлүнге ыржым — аткылажыышкындан коргунчуг — деп, Чудурукпай бодунуң бодалын илереткен.
Улам бурунгаарлааш, чаа туруш эжелеп алыр деп турда, полктуң штавын сураглаан Седен-оол аът мунуп алган келген.
— Ам дораан Ровно хоорайның демир-орук станциязынче аъттыг күштүг шавар халдаашкын кылыр деп турар-дыр. Силер шупту бичии аткаарлааш, аъттарыңарны мунуп алыр ужурлуг силер!
Седен-оол чадаг халдап кирип турар дайынчыларга ол дыңнадыгны чедирип келген болган.
— Доруун-дур оо! Командирлерге шагда-ла сүмелээн болдур мен ийин: чадаг чадажып турарының орнунга аъттыг атакалап кирер деп. Чамдыывыс өлзе-даа, хөй кезиивис станцияны эжелээш, чаңгыс-даа фрицти дестирбес — деп, аксы-мурну дөстүнмес, баштак болгаш кайгалзымаар Сопсукай амыраан шинчилиг чугаалаан.
Хенертен бодунуң өткүт үнү дүнеки ыржымда дыңналган соонда, снайпер Бады калбаш кээп дүшкен: дайзынның чакпыыл огу таптыг-ла чүрек дужунче кире берген.
— Дайынчы эживис хей-ле черге баады — дишкеш, тыва эки турачылар өлген эжин көдүрүп алгаш барган.
— Эргим эки турачылар! — дигеш, капитан Кечил-оолдуң үнү дыңзый берген. — Демир-орук станциязынга чедир каш-ла километр арткан. Бистиң мурнуку шугумувустуң хайгыылчылары камгаланган немецтер станция таварып хоорайның бодунче дезипкен деп дыңнаткан. Ынчангаш ам дораан аъттыг шавар халдаашкынче кирер бис. Сорулга билдингир: дескен немецтер станцияга болгаш хоорайга быжыгланып четтикпейн чорда, ону чылча шапкаш, демир-орук станциязын эжелээр.
Кечил-оолдуң соонда ооң политик талазы-биле оралакчызы улуг лейтенант Байыскылаң каш сөс чугаалаан.
Эгезинде эскадрон демир-орук шугумун дургаар станцияже углай чортуп кирипкен. Ооң соонда бажынга чораан хайгыылчылар дескен немецтерни “кудуруктай” бээр орта, капитан Кечил-оол дээрже кызыл ракетаны адып үндүрген.
— Ура-а-а!!! — деп, он-он, чүс-чүс күчүлүг алгы чаңгыланган соонда, аъттар даваннары сидиреп-ле эгелээн. Кымның-даа мурнунда Кечил-оол командир биле улуг лейтенант Байыскылаңның аъттары мурнун былаажып маңнажып орган.
Немецтер ок-чепсектиг чорза-даа, шуурган ышкаш, кырында келген аъттыг гвардейжилерни адар безин чай алынмаан. Дөрткү эскадроннуң дайынчылары оларны-даа тоовайн, Ровно хоорайның девискээринче чаза булгап кирип келген.
Үш чыл чыгам немец сапогтуң адаанга хинчектенип келген хоорайже тыва дайынчылар маадырлыг Кызыл Шеригниң доктаамал кезектериниң баштайгы хараачыгайы болуп, шак ынчаар кымны-даа мурнай Ровнонуң соп чыдар чүрээн — демир-орук станциязын эжелепкен.
Дубно уунче дезиптер дээш, станцияга сыңмарлажып турган немецтерниң хөй кезии хей черге девидеп, хоорай иштинче дезип, подвалдарга камгалангаш чыдыпкан. А станцияда чүгле 150 шаа тыва эки турачылар тергиидеп чоруп турган.
1944 чылдың февраль 2 эгелээн. Даштын аткылажыышкын үргүлчүлевишаан. Тыва эки турачыларның соон дарый 29-ку полктуң капитаны С.И. Фисенкога баштаткан эскадрону хоорайже хап кирип келген.
— Четтирдим, четтирдим, улуу-биле четтирдим — деп сөглээш, полк командири Попов дөрткү эскадроннуң командири Кечил-оолду орус ёзу-биле үш улаштыр ошкап каан. — Ровно операциязынга маадырлыг чорууңарны көргүскениңер дээш, мону силерге белек кылдыр берип тур мен.
Полковник Попов көрүнчүктелип турар мөңгүн хынныг селемезин курундан чешкеш, капитан Кечил-оолга ийи холдап сунган. (Ол селеме ам Тываның Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинде кадагалаттынып чыдар). Тыва эскадроннуң командири селемени хүлээп алгаш, өөрүп четтиргенин илеретпишаан, полк командирин так куспактап каан. 1-ги, 2-ги, 3-кү эскадроннуң командирлери база капитан Кечил-оолга байыр чедирген.
8-ки гвардейжи дивизия ам хоорайны фашистерден аштап эгелээн. Дубно биле Млынов уунче дезип чадап каан немецтер Ровноже ээп келгеш, сөөлгү тыныжынга чедир тулчурун шиитпирлеп алган. Хоорай дээш аткылажыышкыннар февраль 1-ден 2-ниң дүнезинде барык соксаваан.
Улуг лейтенант Бүрзекейниң пулеметчулары кежээлеп турган. Хоорайның соңгу барыын талазы — немецтерни чылча шаварының кол участогу. Бөлүглежип алгаш, фашистер маңаа келгеш, дедир хоорай иштинче кирер ужурга таваржып турган. Ол үеде совет шериглер бүзээлелдиң долгандырыын чыырып кел-ле чораан.
Бүрзекей командирниң дузалакчызы Комбуй дайынчыларының чанынга кээрге, ийиги пулемёт салбырының командири Данзы-Белек ийи эжи-биле кады дуган кырынче үне берген, пулемёдун белеткеп алган чыткан.
— Чүге боолавайн чыдыр силер? — деп, Комбуй олардан айтырган.
Кудумчу дургаар шуужуп алган бар чоруур фашистерден карак салбайн, Даңзы-Белек харыылаан:
— Адыр, адыр...
Дуганның ортаа үезинде эрес-дидим дайынчы Чоттуң чаагы кырлаңайнып чыткан. “Мынчап чыткаш, хамык фашистерни эрттирип алыры ол-дур боларның” деп бодавышаан, Комбуй демги-ле айтырыын салган.
— Мөөңнели берзиннер — дей тыртып кааш, Чот хаваан суйбап каан.
Кудумчунуң бажында бир пулемёт өлүмнүг октарын тарбыдап эгелээн. Ыңай бар чораан немецтер дедирлени берген. Шак ол өйде дуган бажында Даңзы-Белек суглар пулемёдундан чыжырадып-ла дүжүрген. Чоттуң пулемедунуң чүгле оду кызаңнаар.
Бөлүк тыва дайынчыларга Бүрзекей командир маңнап келгеш, “Эр хейлер! Эр хейлер!” дивишаан, Комбуйда барган.
— Капитан Кечил-оол хереглей берзе, мында эвес мен бе...
Улуг лейтенант Бүрзекей саазынга схема чурааш, турар черинге крестик тыртып каан.
— Немецтер ам дуу улуг бажың адаанда арка таварааш, ындыкы кудумчуга чыглыр хевирлиг-дир, эжим командир.
— Раз так, дугандан дүшкеш, бүдүү ынаар чоокшулап алыр силер — деп, командир дузалакчызы Комбуйга дужааган.
Ооң соонда ол кол кудумчунуң азыынче сыылаан октарның аразы-биле маңнап эрткеш, ийи каът бажыңның чанынга пулемёдун тургускаш, фашистерни кыра адып эгелээн.
Бүрзекей командирниң чоогунда кудумчулар белдири эрткен. Ооң дал ортузунда мырыңай ак черде пулемёдун тургузуп алган бир-ле кижи чыжырадып чыткан. Бичии үзүктелиишкин аразында хая көрнүп келгеш көөрге, сержант Кечил-оол Монгуш болган. Кечил-оол Монгушту дөрткү тыва эскадроннуң дайынчылары “биче Кечил-оол” деп адаар турган. Эскадрон командиринден ылгап чугаалаары ол чүве-дир ийин.
Элээн-не үениң дургузунда Бүрзекей командир биле биче Кечил-оолдуң пулеметтары “хөөрежип” келген. Хенертен биче Кечил-оолдуң чепсээниң ыыды чиде берген. Бичии болганда, ооң пулемёдунуң үзүктелчек ыыды дыңналган. Ооң соонда олчаан барган.
Улуг лейтенант Бүрзекейге ооң саазында чураан схемазын тудуп алган ефрейтор Сопсукай маңнап келген.
— Капитан Кечил-оол силерни хереглеп тур!
Дүъш чедип чорда, аткылажыышкын оожургаан. Ам колдуунда улуг лейтенант Оолактың автоматчылары хөделип турган.
Санитар кыстар Сынаа, Севил, Дарыяа, Байлак болгаш өскелер-даа балыгланган дайынчыларны мырыңай мурнуку шугумдан аткаар дажыглап, оларга дүрген дузаны чедиргеш, медсанбатче чорудуп турган. Чамдык таварылгаларда шуут дайылдажып кириптер.
Февраль 2-де кежээкиниң дөрт-беш шактар үезинде Ровно хоорай бүрүн хостаттынган. Полк командири Попов штавы-биле кады хоорайже кирип келгеш, Аъттыг-шериг кудумчузунда № 15 бажыңның херээжен ээзи хамааты Клейхтиң чөпшээрели ёзугаар, аңаа командылал пунктузун тургузуп алган.
Дөрткү тыва эскадрондан Ровно дээш тулчуушкун үезинде улуг лейтенант Тончут, снайпер Бады, Маадыр-оол Иргит, Аракчаа, Майын-Тараа, Сенчен-оол, Надажап, Суваң-оол, Агбаан, Шойлаа, Мурзууна, Серен, Шулуун-оол, Сенгин, Часкылак олар маадырлыы-биле өлген, дыка хөй тыва эки турачылар аар болгаш чиик балыглаттыргаш, госпитальдарже чорупкан.
Дайынчылар Айыыжы (Ойдупаа алышкыларның бирээзи), Ожаан оглу Седен-оол Оюн, Сандак Түлүш, Уйнук-оол, Соктай Оюн олар ис чок читкен, ынчангаш оларны өлген деп санаан. Шынында чүгле Айыыжы биле Сандак маадырлыы-биле өлген болур, Седен-оол Оюн балыглаткаш, госпитальга эмнеткениниң соонда, катап дайылдажып кирген. Уйнук-оол биле Соктай иелээ немецтерге туттургаш, баштайгызы бир буду сынык чанып келген, Соктай (ынчан 43 харлыг) 1946 чылдың төнчүзүнде төрээн Тывазынга чанып келир болгаш сөөлгү каш чылдарда улаштыр республиканың мурнакчы хойжуларының санынга кирип турар.
Оюн КОДУР-ООЛ.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13
