Хемнерниң дожу частып эгелээн...

Тываның хемнери бо чылын апрель айның ийиги болгаш үшкү он хонуктарының үезинде частып бадарын республиканың агаар-бойдус хайгаараар албан черлери баш бурунгаар медээлеп турганнар. Оларның медээлери херек кырында бадыткаттынып эгелээн. Апрель айның 15–16 хүннеринде Каа-Хемниң адаккы агымының, Улуг-Хемниң үстүкү агымында (найысылал Кызыл хоорай дужунда) дожу частып баткан.

Апрельдиң сөөлгү он хонуктарында Бии-Хемниң дожу бадып эгелээр. Бо айның сөөлгү, май айның баштайгы он хонуктарында чавыс черлерниң хары эрип баткаш, Каа-Хем, Бии-Хем, Улуг-Хем дээш өске-даа хемнерниң суунуң деңнелин бедидип, оларның уннарында чавыс черлерде суурларның девискээрин хөме алырының айыылы бар.

Россияның Онза байдалдар яамызының Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң медээлээни-биле алырга, 18 суурнуң чавыс черлеринде 1 муң бажыңны хар болгаш хем суунуң үери хөме алыр чыгыы. Ол бажыңнарда ниитизи-биле 3 муң хире кижи чурттап турар.
Тываның тайга-сыннарының кырында чагган харның кылынын 2023 чылдың январьның төнчүзүнде, февраль айның эгезинде хемчээп көөрге, ооң кылыны ортумак деңнелден барык ийи катап улуг болган.

Республиканың девискээринге апрель айга чедир хар чагган, ынчангаш бо чазын эрээн харның суунуң үериниң хемчээли база 2 катап-даа улгадыры чугаажок. Ынчангаш сугга элээн суурлар алзып болурунуң айыылы бар. Бажың-балгады үерге таварышкан 11 муң кижи түр када чурттаар 111 пунктуну, 500 кижи түр үеде хоргадап болур шимчеп чоруур 3 пунктуну ажыдарынга онза байдалдар албан черлери белен.

Суг үериниң үезинде чорудар камгалал ажылдарының тускай өөредилгезин республиканың Хамааты камгалалының болгаш онза байдалдар албан черлери эрттирген. Үер үезинде камгалал ажылдарынга, озал-ондактарны чайладырынга 3,6 муң камгалакчыны, 767 санныг янзы-бүрү техниканы, 58 хемени болгаш катерлерни ажыглаарын өөредилгениң түңнелдери-биле планнаан.

Үер үезинде оруктарга камгалал болгаш септелге ажылдарынга республиканың орук-транспорт комплекизи база белеткенип турар. Кайы оруктарның кайда участоктары үер суунга хөме алдырып болурун баш бурунгаар тодараткан. Оруктарга озал-ондактыг байдал үезинде камгалал-септелге ажылдарынга ажыглаар 140 санныг тускай техника белен, каяа бергелер тыптып кээр болдур ынаар машина-техниканы шалыпкын чорудар.
Хемнерниң уннарын аштаар, ханыладыр талазы-биле ажылдарны Бии-Хемде Туран, Чеди-Хөлде Элегес, Чөөн-Хемчикте Чадаана хемнерге 2022 чылда кылып чоруткан. Мурнуку чылдарда хемнер үериниң суунга хөме алзып турган Туран биле Чадаана хоорайлар, Чеди-Хөл кожуунда Сайлыг суур 2023 чылда үер суунга алыспас деп болур.

Часкы үер үезинде камгалал болгаш үрелиишкиннерни дүрген чайладыр талазы-биле ажылдарга республиканың электри четкизиниң ажылдакчылары шыңгыы белеткенип турар. «Россети Сибирь Тываэнерго» компанияның дыңнатканы-биле алырга, 282 кижи составтыг 37 бригада озал-ондактыг байдалдар үезинде дүрген хөделиринге кезээде белен. Олар 124 санныг янзы-бүрү тускай техника, суг озал-ондааның үезинде чурттакчылыг черлерни түр када электри энергиязы-биле хандырарының 14 курлавыр шимчедикчилери, көжүрүп чоруур трансформатор болгаш суг үндүр сордурар күчүлүг насостар-биле чепсеглеттинген.

Үер үезинде камгалал болгаш озал-ондактарны чайладыр ажылдарга хамаарылгалыг албан черлериниң белеткели багай эвес деп болур.
Тыва Республикада сугга алзыр девискээрлерниң кызыгаарының дугайында медээлерни шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай күрүне реестринче киирер ажылды 2023 чылда доозарын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бо ажылга хамаарылгалыг албан черлеринден негээн. Бо реестрже киирген девискээрлерге чуртталга бажыңнарын, чурттакчылыг черлерни оларны сугдан камгалаар инженер тудуглар чокка тударын чөпшээревес, суг озал-ондаа болбас байдал баш бурунгаар тургустунар. Ындыг зоналарның карта-схемаларын Тываның дөртен суурунга хамаарыштыр ажылдап кылыр ужурлуг. Бо чылга чедир 31 суурнуң сугга алзып болур зоналарын тодарадып тургускан, 9 суурнуң ындыг зоналарын тодарадып тургузары арткан.

Часкы үер үезинде камгалал ажылдарын чорудуп тура, онза байдалдар албан черлери-биле иштики херектер, тус чер эрге-чагырга органнары демниг ажылдаарын оларга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дааскан.

/ Лопсан МОҢГУШ.

"Шын" №28 2023 чылдың апрель 19