Тыва чогаалчыларның аразында эң-не берге салым-чолдуг чогаалчы — Сергей Пюрбю. Сталинчи репрессияга таварышкаш, «улустарның адазы» 1953 чылда өлген соонда, 1954 чылда чогаалчы КАРАГАНДАГУЛАГ-тан хосталып үнген. Оон бээр мугур 70 чыл эрткен.
1946 чылдың август 14-те «Звезда» биле «Ленинград» сеткүүлдер дугайында» Совет Эвилелиниң коммунистиг партиязының төп комитединиң доктаалы үнген. Ол доктаалга бо сеткүүлдерге куду идейлиг уткалыг, харын-даа мырыңай партийжи үзел-бодалга чөрүшкек хөөннүг чогаалдарны парлап турарын шүгүмчүлээн. Кайы-даа эрге-чагырга үезинде черле ындыг-ла болгай, кандыг-бир доктаал-саавыр үнерге-ле, ону удуртулга болдуруп алгаш, дүвүреп-ле үнер. Ынчан база партийжи үзел-бодалга чөрүшкек хөөннүг чогаалдар бижип турар чогаалчыларны, ону парлаан солун-сеткүүлдерни илередир ажыл эгелээн.
1947 чылдың төнчүзүнде ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң бригадазы Тывага чедип келген. Ол бригаданы Никодим Гильярди биле Михаил Скуратов баштап чорааннар. Бо бригаданың Тывага келгениниң бир сорулгазы — партияның «Звезда» биле «Ленинград» сеткүүлдер дугайында» доктаалын күүседири. Бригаданың кежигүннери тыва чогаалчыларның чогаалдарын барык-ла дөрт ай дургузунда чиндип номчуп келгеннер. Тыва дыл кырында бижээн чогаалдарны оларга шокарлай очулдуруп берип, утказын тайылбырлап турган дузалакчылар тыва чогаалчыларның аразындан бар болганы чугаажок. Тыва литератураның идейлиг болгаш уран-чечен утка-шынарының дугайында чугааны тыва чогаалчыларның хуралынга кылган.
Тыва литературада буржуаз-националисчи утка барын, ол утка төрээн чурт, ооң агаар-бойдус, чаңчылдар дугайында сөстер-биле иле көзүлбес кылдыр шырыңмаланганын Никодим Гильярди биле Михаил Скуратов шүгүмчүлээннер. Ол хуралга ынчан Тываның шыырак чогаалчыларынга санады берген, амгы үеде биске ат-сывы эки билдингир чогаалчылар шупту олурганнар. Оларның аразындан бо шүгүмчүлелге удур аас ажар кижи чок болган. Чүгле Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүң аңаа удурланып, тыва чогаалда кандыг-даа националисчи хөөн чок, улуг орус шүлүкчүлер Александр Пушкин, Сергей Есенин, Александр Блок ышкаш төрээн чуртувусту, ооң каас-чаражын алгап мактап, чонувустуң езу-чаңчылдарын чогаалдарывыска чуруп чоруур бис деп тайылбырлааннар. Оларның мындыг тайылбырын Скуратов, Гильярди суглар удурланыышкын кылдыр хүлээп ап, Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнүң чогаалдарын националисчи хөөннүг деп дорту-биле шүгүмчүлээннер. Хуралга олурган тыва чогаалчыларның аразындан Скуратов биле Гильярдини деткээн кижилер база тыптып келген.
ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң бригадазының эрттирген хуралының соонда Тываның чогаалчылар эвилелиниң хуралы база болган. Аңаа Гильярди биле Скуратовтуң шүгүмчүлелинге чүүлдүгзүнүп, Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнүң чогаалдарында националисчи хөөннерниң барын тыва чогаалчылардан элээн каш кижи «сойгалаан». Түңнелинде, Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнү националисчи хөөннерге дорт буруудадыр арга Гильярди биле Скуратовка тыптып келген. Шак мынчаар олар буржуаз-националисчи үзел-бодалдыг кижилер, чоннуң дайзыннары апарганнар. Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнүң чогаадыкчы ажылының хыналдазының дугайында документилерни Гильярди биле Скуратов күрүнениң айыыл чок чоруунуң органнарынче дамчыдып бериптер. Ук документилерге Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүңнү буржуаз-бай, орус-тыва язы-сөөк ылгаар чүүлдерге буруудадып, бо чогаалчыларның чогаалдары аныяк совет тыва литератураның сайзыралынга хоралыг, совет хамаатының болгаш чогаалчының төлептиг адынга дүүшпес деп буруудадып каар. Күрүнениң айыыл чок чоруунуң талазы-биле яамының Тыва автономнуг область талазы-биле эргелелиниң истекчизи майор Михайлов истелгени эгелей бээр. Истелгеге херек өчүктерни берип турган кижилерниң, оларның аразында чамдык чогаалчыларның аксы-сөзү база Сергей Пюрбюну буруудадырынга дөгүм болганы чугаажок. Орус болгаш тыва улусту ылгаар националисчи буруудадыышкынны чогаалчы хүлээп албаан.
Сергей Пюрбюну буруудадырынга бир чылдагаан – ооң бажыңынга үжелде үезинде октары чок немец маузерни шагдааларның тып алганы. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде чогаалчы фронтуга тыва улустуң белээ «Кызыл кошту» чедирип, Салчак Тока баштаан делегацияның составынга чораан. Брянск фронтунуң командылалы тыва делегацияның кежигүннеринге белек кылдыр немец хол бооларын кандыг-даа документ чокка берген чүве-дир. Дайын үезинде белекке боо бээринге документ херек чок турган – оларны тургузар чай-даа чок. Ол маузер чогаалчының бажыңынга анаа-ла шыгжагга чыткан. Хол боозунуң төөгүзүн тайылбырлаарга-даа, истелге ону херекке албаан. 1948 чылдың июль айның 14-те Тываның чогаалчылар эвилелиниң баштайгы даргазы Сергей Пюрбю 10 чылда хосталгазын казыттырып шииттирген.
ГУЛАГ-тың тенниг демирлериниң ындынга Сергей Пюрбю 6 чыл ажыг үени хоругдалга эрттирген. Бир эвес ооң чогаалчы, очулдурукчу салым-чаяаны эвес болза, сагыш-сеткилдиң ундаралынга алзып, тура-соруу кошкап, бергелерни ажып эртпейн-даа баар чадавас турган боор. «Евгений Онегин» деп шүлүк-романны очулдуруп эгелээни Сергей Пюрбюга херектээннерниң хүндүткелин тывылдырган. «Чоннуң дайзыны» хүндүс демир-орук тудуунга кадыг-берге ажылдарның үезинде «Евгений Онегинни» сагыжынга очулдуруп, кежээ угаан-бодалындан саазынга дүжүрүп бижип турган. Тыва чогаалчы биле улуг орус шүлүкчүнүң сеткил-сагыжы хөөннешкек болгаш, шүлүк-роман ала-чайгаар-ла очулдуртунуп турган-на боор оң. КАРАГАНДАГУЛАГ-ка хоругдалга чыткаш-ла, «Евгений Онегинни» Сергей Пюрбю төндүр очулдурупкан. А 1954 чылда, Сталинниң өлгениниң соонда, 1 чыл болганда, чогаалчыны ГУЛАГ-тан хостап үндүрүпкен.
«Евгений Онегинни» тыва дылга парлап үндүрүптерге, ону номчаан кижилер очулганың сөс-домааның уран-чеченин магадап ханмааннар.
Бир катап Сергей Пюрбю «Лагерьлерге сагыш-сеткил өлүмүнден Пушкин мени камгалап каан» деп чугаалаан.
/ Шаңгыр-оол СУВАҢ парлалга материалдарындан чыып белеткээн.
“Шын” №65 2024 чылдың август 28
