Ол хүннү 1948 чылда Бүгү-делегейниң архив чөвүлели чыглып тургускан.
Тывага архив ажылының төөгүзү Танну-Тува Республика (ТАР) тургустунганы-биле 1921 чылдың август 15-тен эгелээн. 1930 чылдың июнь 23-те Тыва Арат Революстуг Партияның Төп Комитединиң Агитпопаганда килдизиниң Доктаалы ёзугаар Эртем комитеди болгаш ооң чанынга Күрүне архиви тургустунган.
Ол үеден бээр архивтиң ажылы сайзыраза-сайзыраза 2020 чылдың апрель 7-де ТР-ниң Чазак Даргазының 77 дугаарлыг Чалыы ёзугаар ТР-ниң Национал күрүне архиви деп бедик чадаже көдүрүлген. Национал статусту чедип алыры ындыг-ла белен эвес дээрзин удуртукчулар билир. Ол деңнелче чедеринге архивте шыгжаттынып турар эң-не ховар документилер улуг салдарны чедирген. Оларга Тываның бир дугаар Конституциязы база хамааржыр. Эге дээрезинде ол документиниң чүгле орус дылда үндүрүлгезин тып алган болза, үш чыл үргүлчүлелдиг улуг дилээшкин ажылын чоруткан соонда, 2020 чылда эрги моол бижик-биле тыва дылда бижээн, Буян-Бадыргының бодунуң холунга тудуп чорааны Конституциязын тып алган. Ол база улуг ажыдыышкын болган.
Ол ышкаш 2022 чылда “Россияның күрүнениң тускай ховар документилериниң даңзызы” деп улуг даңзыже бүдүн Сибирь федералдыг округтуң иштинден чүгле Тывадан документи киргени, улуг чедиишкин болган. Ол кандыг документил дээрге, 1759 чылда бижиттинген “Тываның кыска төөгүзү” деп херек болуп турар. Ында ол үеде Тываның 5 кожуунун баштап чораан нояннарының төөгүзү кирген. Ол төөгүде Буян-Бадыргының мурнунда-ла урянхай тываларын баштап чораан нояннарның ат-сывы, ук-төөгүзүн бурунгу моол бижик-биле бижээни онзагай. Ынчангаш Россия чергелиг ховар үнелиг документ деп санадып турар.
Бо хүнде ТР-ниң Национал архиви – РФ-тиң болгаш ТР-ниң Архив фондузунуң архив документилериниң чыылдазын, төөгүнүң ховар документилериниң кадагалалын чорудуп турар болгаш ниитилелдиң медээ-тайылбырлыг хереглелин хандырып бээр ажылды чедимчелиг чорудуп турар амгы үеге дүүшкен албан чери болуп турар.
