(Төнчүзү. Эгези №22 “Шында”)
1916–1930 чылдарда Баян-Дугай, Чес-Булуң чурттуг Шойдан Ондар 427 кг дашты көдүрүп турган. Ол даштың килин 1989 чылда Тываның спорт комитединиң удуртукчузу турган С.Ы. Ооржак баштаан мөгелер тодараткан.
Моолдуң найысылалы Ургага (амгы Улан-Батор) Шойдан Ондар бир шүүлген. Ооң мунуп чораан аъды дага чок боорга, эгиннеринге салып алгаш, кылама доштуг Ишкин хемни кежир кылаштап эрте берген дээр.
Дарыжык Донгак 272 кг дашты көдүрер турган. Улуг Хөндергейде 300 кг дашты 1950–1955 чылдарда Араазай Комбу көдүрүп чораан.
Үрбүн-Кашпал, Шом-Шум, Алдыы-Ишкин ынчаар муңгаранчыг күштүг Дүктүг-Чода деп кижи чурттап чораан чүве-дир. Ол кижи буттарының дүгү хөлүн эрттир кылын, боду узун болгаш, элик кежи чолдак чүвүр кедер болган. Кадыр хаяларлыг сүүр кырындан 200 метр ырак черде көзүлген те-чуңманы кижи бажы дег даш-биле ужур шаап бадырыпкаш, ону холунга тудуп алгаш, кылаштап чоруй баар турган.
Оон-даа күштүг кижи Түлүш Чудукпан. Сес кулаш дыт чудукту шывык ышкаш чайып чоруур дээр. Улуг-Хемде Арысканның Улуг-Алаак деп черге школа тудуп тура, ооң кырынга ооргаларны 10 кижи салып чадап каан. Ам черле хоржок-тыр бис дээш, Чудукпанны чалаарга келгеш, тускай бедиктээш кырынга туруп алгаш, 10 оорганы салып берген-дир.
Сүт-Хөлдүң Үстүү-Ишкинде Кара-Хүүрек-Көжээ деп черге Ондарларның Сеңгин чаңгызының мөгези Аксак-оол Ондар дээрзи Моолга беш катап шүүлгеш, Күчүтен мөге деп атка четкен.
Чоннуң Арзылаң мөгези Чываажык Ооржак, орус садыгжы Максим-биле маргышкаш, 400 кил бараанны көдүргеш, хөй акша түңнүг бараанын ойнап алган болуп турар. Бо мөгениң чайлаанга база кыштаанга көдүрер тускай чудуктары, даштары чоокка чедир чыткан.
Сарыг-оол Сарыглар Тверь хоорайга биче командирлер школазынга өөренип тургаш, аңаа бурят, калмык, моол мөгелер аразынга шүглүп каан. Шүүлген мөгениң чанынга Сталин башкы чедип келгеш, эктин часкагылааш: “Молодец, как сталь” – деп мактаан. Ынчангаш Сталин Сарыг-оол деп шола атка чединген. Сарыг-оол 1932, 1933, 1934 чылдарда ТАР-ның Чазак байырлалдарынга шүүлген. Ол Куңгуртугга чурттап турган үезинде 3 харлыг буганы эгин кырынга салгаш, көдүрүп алгаш чоруй барганы база бар. Садыг чанынга бирээзи-ле 106 кг 3 улуг дөжүнү, улус көрүп турда, көдүргеш, деңзи кырынга салыптар турган.
Тываның 4 дакпыр база Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң спартакиадазының хөй дакпыр чемпиону Дапыл Ооржак Сүт-Хөлдүң Манчүрекке буганың 2 мыйызындан туткаш салбаан. Элээн хөделген соонда, буга ийи мыйызы чок халып чоруй барган таварылга база бар. Ол аныяанда Суг-Аксындан соңгаар маргылдаа бар чорда, Хемчик кежер паром үрелген боорга, тростан ийи холу-биле туттунуп кежип келгеш, маргылдаага чедиишкинниг киришкен.
“Ак-Туруг” колхозтуң үндезилекчилериниң бирээзи Дембирел Кунааевич Ховалыгның сактыышкыны. Улустуң Чааны Чаңман Балчынмай оглу Монгуш 1895 чылдың чайынында Ак-Туругнуң Тал-Адаа деп черге төрүттүнген. Олар шупту 5 алышкы; Кара-Данзын, Чолдак Аңчы, Сеңгин, Седип база Чаңман болду. Ол бичиизинде-ле байларга хөлечиктеп өскен. Чаңманның хары 12 чеде бээрге, ада-иези Чадаананың Үстүү хүрээзинге өөредип киирип каан. 17 харлыындан эгелеп улуг-биче шажын байырлалдарынга, оран-таңды дагаан черлерге хүрештерге үжүүрлежип, шүглүп турар апарган. Хүрээге өөренгеш, кумзат деп лама атты алгаш, хүлээлгезин чээрби ажыг чыл иштинде күүседип келген. Сөөлүнде Хүн-ноян Буян-Бадыргының мөгези болган. Моолга байырлыг хүрештерге 2 катап шүүлгеш, Чаан мөге деп атка четкен. Тываның барыын талакы кожууннарының Чадаанага болуп турган наадымнарынга 3 улаштыр шүүлгеш, “Улустуң Чааны” атты чедип алган. Тыва Арат Республика тургустунган соонда, Чазак байырлалдарынга 1921–1923 чылдарда улаштыр тиилелгени чедип ап, “Улустуң Чааны” деп хүндүлүг адын бадыткаан.
Бай-Тайганың Хөнделеңден Күжүгет Арбак оглу Лопсан көжерде, өгнүң ынааларын, ханаларын, шупту эт-севин өгнүң кидизинге чыый салгаш, өгнүң узун куржаа, чеви-биле бөле шарааш, кырынга кадайын, ажы-төлүн дөгерезин олурткаш, чүъктүң адаанче үнгеп киргеш, көдүргеш, кадыр черлерни безин тоовайн, кылаштап чоруй баар деп чугаа бар. Хүрежирде, аъдының чонаан черге чаткаш, ооң кырынга хүрежир мөгелерни чалаар чораан. Моолга 4 катап шүүлген. Ол чок апаарга, Арбак оглу дег мөгелер Моолдан үнзүн дээш, ооң сөөгүн моолдар оорлап алгаш барганнар. Амгы үеде Арбак оглунуң Моолда тураскаалы бар, аъдын хол бажында көдүрүп алган турар кылдыр кылып каан.
База бир онза болуушкун Барыын-Хемчиктиң мөгези Сергештей Сарыглар 60 харлыында 1986 чылда аныяк мөгелер аразынга шүүлген. Ол тыва база хостуг хүрешке республика чемпионнарын ынчан октаан.
Өвүрнү мөгелерниң ораны дээр-ле болгай. Даржай Монгуш 1901 чылда төрүттүнген, 70 ажыг хар чурттаан. Мөге Даржайның оолдары, уруглары Өвүрде эңдерик. Мөге 16 харлыындан эгелеп сумуларга, кожуунга,кожа-хелбээ чыдар Моолга болгулаан хүрештерге доктаамал киржип, аңаа бо-ла шүглүп, үжүүрлежип чораан. Бир-ле чайын Чөөн-Хемчикте Кулун-Дүжерде акызының аалынга чеде бээрге, бир мал малгашка дүже берген, чүгле бажы-биле кудуруу көстүп чыткан. Хөй кижи малды ыяштар-биле быралап, аргамчы-биле баглап алгаш, тыртып чадажып турган. Даржай ол улуска чедип келгеш, көрүп туруп-туруп, аъттың хөрээнде болгаш белинде баглап каан аргамчыны кончуг кичээнгейлиг тыртып шенегилээш, хенертен дап берген соонда, аътты малгаштан ушта көдүрүпкен.
Дараазында Хандагайтыга шагдаа ажылдакчызы чораан, турза узун, тутса мөге Өлчей Кашпыкович Донгак хамааржыр. Өлчей 1946 чылдың март 15-те Саглыга төрүттүнген. Бодунуң чугаазындан шеригге хенертен узааш, сөөлүнде 2 метр 25 см четкен болуп турар. Студент чылдарында хүреш маргылдаазынга үнүп кээрге, удурланыкчызы мындыг улуг адыг-мажаалай дег кижи-биле хүрешпес мен дээн соонда, хүрешти кагган. Бир-ле катап баксырап чыткан инекти 4 кижи көдүрүп, тургузуп чадап турда, Өлчей келгеш көдүргеш, тургускан таварылга база бар. Ол хол бөмбүү ойнаар четкиниң трозун үзе хапкан соонда, улаштыр хол бөмбүүн ойнавас апарганын эштери билир. Өөнүң ишти башкы Зинаида Байыровна Донгак биле 2 оолду, 2 кысты өстүргеннер. Улуг уруу Арыя Солчурда школа директору, волейбол, баскетбол ойнаар турган. Бичии уруу Долаана психолог башкы, ачазы дег узун 2 метр 10 см болгаш сумо хүрежир, волейбол, баскетбол ойнаар болган. Бо хүнде Долаананың 3 класс оглу кырган ачазын дөзеп, күштүг, шыырак болур байдал барын төрелдери эскерип турар.
Мөге Самыйлык Борис “Чараш девиг” дээш тускай шаңнал-биле үргүлчү шаңнадыр чораан. Тыва Арат Республиканың 50 чылынга тураскааткан хүрешке Тожунуң күдээзи дээш чазак даргазы Тока Салчак алдын шак-биле шаңнаан. Эртеми агроном, ажылынга шынчы, дыка шыңгыы. Ооң ады-биле 2000 чылдың август 25-те Тожу кожууннуң стадионун адаан. Чоннуң ынак мөгези Самыйлык Борис Кысыгбаевичиниң 120 харлаан оюн Тожу кожуунга чоокта чаа демдеглеп, сактыышкынын кылган.
Тожу кожуун чурттуг кайгамчык узун, дурт-сыны 264 см Коңгар дээрзи Моол аймактың хүрежинге 1912 чылда шүглүп, аймактың Начын мөгези болуп, төөгүде кирген. Ол мөгениң чуруу интернеттен тывылган.
Кызыл кожуунда амгы үеде Россияның алдарлыг спорт мастери, сумо хүрешке делегейниң 2 дакпыр, тыва хүрешке наадымнарның 17 катап чемпиону, “Дээди Күчүтен” мөге Аяс Семис-оолович Монгуш бары улуг чоргаарал.
Тывага хүреш улам сайзырап база тыва черге өгбелерни салгаан шыырак күчүтеннер төрүттүнер-ле болзун дээш, улуг йөрээлди салып курайладым.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3
