Мактанмас-даа мен, Тывада болгаш Сибирьниң мурнуу талазында барбаан, четпээним хоорайлар чок, халдывааным оруктар чок, арга-дуржулгалыг чолаачы мен. Назы-харым аайы-биле сөөлгү чылдарда Кызыл хоорайда хууда таксистеп ажылдай бердим. Ынчангаш хоорайны узун-даа, доора-даа дургаар кезий халдып каапкан болгаш, кудумчуларда оруктарда байдалды кончуг эки билир мен. Ынчангаш Кызыл хоорайда автотранспорт шимчээшкинин организаастаанынга хамаарыштыр бодумнуң бодалдарымны “Шын” солун дамчыштыр илередикседим.
Пассажирлерни машиназынга каяа олуртуп алыры, оларны каяа дүжүрүп кааптары такси чолаачызын дүвүредир айтырыг болбайн аан. Кызыл хоорайда машиналар көвүдээнинден оларны тургузар черлер тывылбастаан. Кайы-бир черге машина тургузуп алыр дээнде, такси чолаачылары ол кезек девискээрлерни долгандыр халдыр ужурга таваржып турар. Каш чыл бурунгаар бо айтырыгны кудумчуларда оруктар кыдыынга “кармактар” тудары-биле, элээн чавырылдырган. Ол “кармактарга” машиналар амгы үеде сыңышпастаан. Чижээлээрге, филармония биле поликлиника аразында кызаа кудумчуда, эмнелге чанында “кармактарга” аарыг кижилерни дүжүрери, оларны олуртуп алыры дыка берге. Бир эвес хоорайның эрге-чагыргазы каш чыл соңгаар эки боданган болза, поликлиника дужунда хос черге машиналар тургузар шөлдү тудуп каап болур турган. Ам ында ийи каът бажың тудуп каан.
Рыноктар биле “Гаруда” садыг турар Кызылдың төп девискээринде “кармактарда” база машиналар сыңышпастаан. Бо садыгларның чанында “кармактарже” кирип чадап туруңда, КАИ инспекторлары келгеш, акшага торгап кааптары база бар. Мен бодаарымга, хоорайда садыглар, эмнелгелер, школалар, албан черлери чорук-херек аайы-биле келген кижилерге таарымчалыг машиналар тургузар шөлдерлиг болур болза эки. Олар ындыг шөлдерни тудуп алыр кылдыр хоойлу-дүрүмге быжыглаар болза чогуур. Чолаачы кижи хоойлу-дүрүм сонуургаар эвес, хоойлуда көрүп-даа каан чүве ирги бе?
Садыглар чанынга автомашиналар тургузар тускай шөлдүг садыгның чижээнге Кызыл хоорайда “Алексеевский” садыын хамаарыштырып болур. Ооң чанында машиналар тургузар шөл бар. Ол шөлге машинаны хүндүс халаска, а дүне өртектиг тургузуп каап болур.
Бодунуң шөлүн, бир эвес күзээр болза, “Гаруда” садыгның болгаш рыноктарның ээлери тудуп шыдаар боор деп бодаар чордум. Чүге дээрге олар садыгжылардан аренда акшазын хөй чыып ап турар болгай. “Гаруда” садыының артыы талазында чер бажыңнарны садып алырының аргазын көрүп, аңаа садып алыкчылар машиналарын тургузар шөлдү чүге тудуп болбас деп.
Кызылдың төп девискээринде машиналар тургузар шөлдерни тудуп каап болур хос черлер тыптып келген. Оларның бирээзи Тыва культура төвүнүң мурнуу талазында Ленин 8 адрестиг ийи каът бажың турган чер. Ол бажың чаагайжыды туттунган эвес, печкалар-биле одап турган бажың-дыр. Ооң турган чериниң адаанда кандыг-даа четкилер чогун чон билир. Аңаа автомашиналар тургузар шөл тудары Кызыл хоорайга эргежок чугула деп бодалдыг мен. Чүге дээрге ооң чанында Тыва культура төвү, Чер комитеди, республиканың Үндүрүг инспекциязы, 7 болгаш 2 дугаар школалар, Республика лицейи дээш албан-организациялар эңдерик. Ол черлерде ажылдап турар кижилер машиналарын Ленин биле Интернациональная кудумчуларның белдириниң чоогунга “кармактарга” тырый тургузуп алырлар. Ооң уржуунда кудумчуга машина-балгат чоруур орук кызыылап, эң ылаңгыя школачы оолдар, уругларга дыка айыылдыг. Оваарымчалыг эвес чолаачылар аңаа ажы-төлдү бастырып каап болур, а чолаачыларның аразында кудумчуга шимчээшкинниң чурумун сагывас, карак-кулак чок халдыр кижилер эвээш эвес дээрзи билдингир. Тыва культура дужунда хос черге машиналар тургузар шөлдү туткаш, Ленин биле Интернациональная кудумчуларның белдиринде болгаш ооң чоогунда орукка автомашина тургузарын автоинспекция хоруп каар болза, ол чоок-кавыда кудумчуга автотранспорт шимчээшкини, эң ылаңгыя 2 болгаш 7 школаларда, Республика лицейинде өөреникчилерге, айыыл чок апаар ийик.
“Дом быта” деп аттыг улуг садыг бажыңының чанында Кочетов биле Комсомольская, Кочетов биле Интернациональная кудумчуларның белдирлеринде база хосталган чер участоктары бар. Машина-балгат барык хүннүң көвүдеп турар, эң ылаңгыя бо үеде аныяк өг-бүлелер ийи-үш машиналыг апарган, хосталы берген чер участоктарынга машиналар тургузар шөлдерни амгы үеде тудары кедилиг. Ол участоктар үр үе дургузунда хос апарган турар, даргалар хуужудуп алган боор деп дамчыыр чугаа чон аразында тарап турар. Чүге дээрге чер участоктары-биле мөлчүкчү чорук кылган дарга-бошкалар дугайында медээлер хоойлу-дүрүм талазы-биле албан черлериниң медээлеринде база көстүп келгилээн.
Че, ол-даа канчаар, садыглар, эмнелгелер, школалар дээш өске-даа албан черлериниң чанынга автотранспорт тургузар шөлдерни туттуруп, хоорайның кудумчуларында оруктардан машина-балгатты чайладыр, кижилерниң, эң ылаңгыя ажы-төлдүң, автотранспорт озал-ондаандан айыыл чок болурунуң байдалын тургузар талазы-биле Кызыл хоорайның мэриязы хемчеглерни алыр ужурлуг болгу дег.
Эрбин-оол МОНГУШ, таксист.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3