Кажык-биле аът чарыштырары берге тыртар (аът дүжүрер, төлге дүжүрер) дөрт сага-кажыктар болгаш кижи бүрүзүнге бир-бир «аът». «Чарыштырар аъттар» бүрүзүнүң, хой талазынга кандыг-бир демдекти азы таңманы чуруп каан-даа болур.
Ойнаар чуруму мындыг:
Хөй кажыкты самбыра азы ширтек кырынга «аът» кылдыр дизе тургузуп алыр. Дистинчек кажыктың эгелээн ужун орта (старт) «аъттарны» ийи талазындан база чыскаай тургузуп алыр.
Оюнну эгелээр кижини берге тыртып (төлге дүжүрүп) тургаш, тодарадып алыр. Оюнну эгелээр эргени алган кижи берге тыртар дөрт кажыкты алгаш, самбыра кырынга дүжүрер. Дүшкен кажыктарда чеже «аът» дүшкен болдур, ол кижиниң «аъды» ынча санныг аът маны хемчээр кажыкты эртер. Берге тыртарының санын ойнакчылар аразында дугуржуп алыр. Колдуунда-ла ойнакчы бүрүзү чаңгыс тыртар болза эки.
Мырыңай аът маны хемчээр кажыктарның өске ужунга (финиш) үнген «аъттыг» кижи утканы ол болур.
Бо оюнну чамдык кожууннарда шала бөдүүнчүдүп-даа, арай элээн нарыыдадып-даа ойнап турар. Чижээлээрге, аът маңы хемчээр кажыктарның орнунга самбырага үлеглиг, ак, кара клеткалар кылып алгаш, «аъттарны» ол клеткаларга чарыштырар.
Бо таварылгада баштай чарыш эгелээр ужун орта чыскаалып алган турган «аъттар» оюн эгелээри-биле мурнап орар «аът» көзенекче киргеш, көзенектеп чоруп орар, кандыг-бир «аът» – ону эрте берген болза, мурнунда «аътты» оюп каапкаш, көзенекче киргеш, көзенектеп чоруп орар. Чамдык кожууннарның улузу ол оюнну нарыыдадып, берге тыртар кажыктарның бүгү талаларын «чарыштың» байдалынга таарыштырган турар. Чижээ, «аът» дүжерге, бурунгаарлаар, «инек» дүжерге, аткаарлаар, «хой», «өшкү» дүжерге, ол черге турар дээш оон-даа өске.
Ол ышкаш ол-ла оюннуң дүрүмнеринге үндезилээн «аът» биле «буга» чарыштырар деп оюн бар. Ол оюнну ойнап турда, «аът» оруунга бир көзенек (орук), «буга» оруунга база бир аңгы көзенек (орук) кылып алыр. Бир эвес «аът» маңы хемчээр дистинчек кажыктарны орук кылдыр тургузуп алган болза, база-ла ийи орукту тургузуп алыр.
Моолдарда ук оюнну самбырага көзенектер кылып алгаш, каш-даа кижи ойнаар кылдыр таарыштырган.
Самбуунуң “Тыва оюннар” деп номундан алган.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10
