Тываның төөгүзү-биле тудуш улуг өгбе “Шын” солунувус тургустунганындан бээр 100 чыл оюн удавас демдеглээр. Маңаа ол дугайында бодумнуң бодалымны бижип көрейн.
“Шын” солун мээң амыдырал-чуртталгамда кижи болуп хевирлеттинеримге улуг салдарлыг болганы-биле хуулгаазын күш болуп, бо оран-делегейже көрүжүмнүң онзагай оттуушкуну, бүдүн бөмбүрзекте чүү болуп турарының дугайында медээчизи, оон кижи хөйнү билип алыр, өөредиглиг, сүмелекчи болганын чугаалаксап, амыдыралымның бир чарылбас кезээ, эдеринчизи, деткикчизи, кайгамчык чоок өңнүүм болганын миннип көрейн.
Билип кээримге-ле, авам, ачам кайызы-даа “Шын” солунну тудуп алган улуг хандыкшыл-биле номчуур чорааннар. Чаңгыс “Шын” солун-даа эвес, ол үелерде республикага үнүп турган орус-тыва дылдарда шупту солуннарны авам, ачам чагыдып чорааннар. Ол “Шын”, “Тувинская правда” солуннар неделяның шупту хүннеринде, а арткан солуннар — “Тываның аныяктары”; “Эне сөзү”; “Тыва Республика”, “Сылдысчыгаш”, “Деткимче” солуннар аралай кээр турган. Чүгле улуг-хүнде келбес. Ол солуннарда онзагай болуушкуннарны, солун чүүлдерлиг материалдарны кайы-бирээвис ыыткыр номчуп, аравыста сайгаржып, кижи бүрүзү бодунуң саналын, бодалын ыяап илередип чугаалажыр чаңчылдыг турганывыс онзагай турган. Мен бичии кижи база бодумнуң хире-шаам-биле авам, ачамның ол солунга хамаарылгазын аажок сонуургап, оларның сайгарылгазын дыңнап, харын-даа шаам-биле киржип, солуннуң кижиге ажык-дузазы кончуг улуг дээрзин билген мен. Сөөлүнде, ол солуннарның кээрин четтикпейн манап, бажыңывыс даштында ачамның кылып каан узун сандайынга почтальоннуң кээрин манап, кедеңгирлеп олургулаар чаңчылдыг турган мен. Кудумчунуң ужу-кыдыынче ону бараадап, көрзүнүп, почтальон кайы ырактан кел чоруурун көрүп каан болзумза, аңаа уткуй, шошкуй аарак халып чедип турганымны сагынмас аргам чок. Ол үеде чүгле солуннар-даа эвес, мээң адымга хөй-ле чагаалар база кээр турганын утпас мен. Ынчангаш-ла ындыг турган боор, почтальон-даа кээр-ле, амыдыралдың сөөлгү медээлериниң болуушкуннары мээң сеткилимниң четтикпейн манаары – ынак солуннарым бо оран-делегейже көрүжүмнүң оттуушкуну, бодалдарымның сайзыралы, кижи болуп хевирлеттинеримге меңээ улуг өөредиглиг оруктуң ажыдыышкыны болганын чугаалаксаан мен.
Ачам ”Шын” солунунга кончуг камныг, оозун чыып, көктеп алгаш, ханада азып алган турар. Бир эвес ол солунну кайы хамаанчок ажыглаптар: чижээ, ора-соп, бир чүве ораар дээш азы печка одаарда, хереглей бээр таварылгаларны ачам билип каар болза, бажыңга улуг маргыш, кончуушкун болу бээрин база чугаалавас аргам чок. Ол дээш суртаал ажылын биске чедингири-биле тайылбырлап, ону бо-ла чоруда бээр турган. Ам бодап чоруурумга, ачамның ол чаңы херек чүүлге онзагай хумагалыг, камныг, бисти шын чүүлге кижизидип, өөредип чораан деп үнелеп чоруур мен.
Аныяк чоруур шаамда бо солун мени кады ажылдаарынче база чалап турган чүве. Ынчалза-даа башкы болган изиг күзелимниң туружун өскертип шыдаваан мен, а ынак “Шын” солунум-биле харылзаам артып калган. Ол меңээ байлак билигни, улуг угаан сайзыралынга онзагай идигни берип, бөдүүн номчукчузу боорундан аңгыда, бо хүннерде штаттан дашкаар ооң доктаамал бижикчизи болганымга, чоргаарланып чоруур мен. Солунга үнгүлээн бүгү-ле чүүлдеримни бо хүннерге чедир камныы-биле шыгжап, харын-даа ном кылдыр үндүрүп алганымга өөрүп чоруур мен.
Номчукчуларга сүмем: солуннарны чалгааравайн, номчуп чоруңар, аңаа ынак болуңар, солундан хөй-ле чүүлдү билип алыр силер.
Раиса ОНДАР, РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң алдарлыг болгаш улустуң башкызы, РФ-тиң Журналистер, Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
“Шын” №12 2025 чылдың апрель 3