Бистиң кырган-ачавысты Көк-Хуна Ыргакович Сат, кырган-ававысты Долбаа Ондар дээр. Оларның канчаар дужуп, амыдырап-чурттай бергениниң дугайында ажы-төлүнге, уйнуктарынга, хөй санныг салгалдарынга билип алыры-биле, мону бижидивис. Ону Нелля Аралдүүевна Көк-оолдан дыңнап бижээн. Ук төөгүнү угбам Хандыңмаа Эник-ооловна Ондар чугаалап берген, а ол бо бүгүнү угбам улуг өгбевис, кырган-ачавыс Даваалаң Шалдаң-оолович Саттан дыңнаан.
Кырган-ачавыс улуг-даа, бичии-даа, элээди-даа назынын Үстүү, Алдыы Ишкиннерге чурттап эрттирген. 17–18 харлыг тургаш, күскээр дииңнээр үеде, акылары-биле кады Уру хемче дииңнээр деп сүмелешкеннер. Кырган-ачамны база чер көрүп, дииңнеп өөренип алзын дээш эдертип алганнар. Ийи хонуп чорааш, Уру хемге кирип келгеннер. Элээн чоруп оргаш, акыларының бирээзи чугаалаан:
— Ынчаарга, ам удавас мында хем аксында бай-шыдалдыг, хөй кыстарлыг ашак-кадайның аалынга баар бис. Ол аалга киргеш шайлап, дыштанып алыр бис. Чеже-даа бай-шыырак болза, экизи аажок улус. Үнген-кирген чонун уткуп-хүлээп, аъшкарып-чемгергеш, үдеп каар.
Удаваанда хем аксында аалга чоокшулап келгеннер. Аалдың адаанга өдекке херээжен ээзи ичелеп олурган, хенертен ол дииңчилерни көрүп кааш, белиңнеп «ой-ой» дээш тура-ла халаан. Алышкыларның бирээзи чугааланган:
— Чиигенип олурар херээжен кижиге таваржырга, эки чүве дээн деп бистиң тываларда онзагай чугаа бар, чорук-херээвис-даа бүдер, эки-дир, оолдар — деп, амырап чугааланган.
Өгнүң херээжен ээзи эпчоксуна аарак, алышкыларны ыт-кужундан хай дээш, өгже чалаан.
Амыр-мендизин солушкаш, акышкылар келген херээн чугаалап, аалдың аяк шайын ижип хөөрешкеннер.
Кырган-ачавыс көрүп олурарга, дөр бажында ашак кижи маспактанып олуруп алган, даңзазын ызырып алган, таакпылап каап, хөөреп олурган.
Ол аалдың кыстары беш-алды-даа бар. Шупту узун, чоон сарыг чаштыг кыстар болган. Дииңчилер аалга дыштанып алгаш, тайга-таңдызынче чорупкаш, олча-омактыг болганынга өөрүп, арт-сын ажыр чанып чорупканнар.
Каш хонганда, кырган-ачам акыларының бирээзинге чугаалаан.
— Мен-даа дедир Уру хемче ашкаш келирим ол, аът-хөлден белеткеп бээр силер бе?
Акылары кайгап, “Ынаар чүнү канчаарың ол”? — деп айтырганнар.
— Амдыызында силерге чугаалавас мен. Ол мээң чажыдым-дыр — деп, дуңмазы харыылаан.
— Ол черге чаңгыс катап чораан болгай сен, орук-чириктен аза бербес сен бе? Тайгага адыг-хайыракан-даа таваржып болур — дээш, дуңмазын чорутпайн шаг болганнар. Кырган-ачам ам канчаар, чугаалаар ужурга таварышкан. “Ол аалдың бир уруун көрүп алдым, черле сагыштан үнмес-тир, орукту дыка эки сактып алган мен. Черле четкеш келийн, акыларым” — деп дилээн. Дуңмазының чугаазының утказын билип кааш, акылары ону чагып-сургап, орукка чиир күш-хүнезинин белеткээш, аъткарып чорудупканнар.
Орук кыскалазын дээш, кырган-ачавыс кожаң ырызын-даа бадырып чораан. Долгандыр каас-бойдусту чарашсынып, магадап, сагыш-сеткилинден уярап, амырап, өөрүп, ырлап чораан:
Уруг эжим чурту болган
Улуг делгем Уру хемим.
Амырагым чурту болган
Аңныг-меңниг Уру хемим.
Карам эжим чурту болган
Кайгамчыктыг Уру хемим.
Аржаан суглар чурту болган
Алгыг-делгем Уру Хемим.
Арт-сын ажыр орукка чорааш, аал чоокшулап келирге, кырган-ачавыс девидеп, коргуп эгелээн. “Ол уругнуң ада-иезинге чүнү чугаалаар мен, келген херээмниң утказын чүү деп тайылбырлаар мен, оода сунуптар суй белээм-даа чок” – деп, кырган-ачам элээн боданган. Ол кедип чораан алгы чолдак шээжимекте мөңгүн өөк халаңайнып чораанын эскерип кааш, оода мону-даа болза сунар бе дээш, үзе соккаш адыштап алган.
Аалга чоокшулап кээрге, кадай кижи үнүп келгеш, ыт-кужундан хай деп киирген. Кырган-ачам амыр-мендизин айтыргаш, мурнунда салган аъш-чемни чооглап олура, келген херээниң ужурун чугаалааш, аалдың ээлеринге мөңгүн өөгүн сунган. Ашак оолдуң берген белээн адыжынга таптыы кончуг тудуп алгаш көөрге, чаражы-даа кедергей өөк болган. Хүн караанга тудуптарга, чайынналып, карактарны чылчырыктап турар. Аалдың эр ээзи элээн боданып ора, чугааланган:
— Ындыг-дыр, оглум. Чораан чорук-херээң-даа бүткен-дир. Сени черле көрүп орарымга, чугааланып олурарың безин топтуг-томаанныг, кижизиг, кеткен идик-хевиң арыг-силиг, мунган аът-хөлүң-даа шыырак. Ынчангаш сени ажылгыр, кежээ оол деп көрүп ор мен. Мындаа аалга хонгаш барган акыларыңның чугаа-домаандан-даа эскереримге, силерниң төрел аймак эки улус болганыңардан, хүндүлээчел аажы-чаңыңардан эскерип билип алдым. Ынчангаш ам силерниң төрел аймакка, сеңээ уруувусту идегеп, бүзүреп берип тур бис. Бо мөңгүн өөктү сеңээ дедир сунайн, кайы уруумну шилип алган сен, ол уругга катап илдирип ал – дигеш, кырган-ачамга мөңгүн өөктү дедир сунган.
Кырган-ачам ол беш, алды уругларның ортуну Долбааны шилип алган. Ынчангаш шээжимекте өөктү Долбаа бижииргеп, эпчоксунуп тура илип берген.
Күдээзиниң күжүн көөр дээни ышкаш, ол аалга күдээлеп, ажыл-ижинге дузалажып, ол төрел аймактың улузу-биле чоок таныжып, бодунуң ажылгыр-кежээ аажы-чаңы-биле катааттарының хүндүткелин чаалап алган. Ол тайга үнүп, аңнап-дииңнеп чоруп турган.
Үр болбаанда, аныяктарның куда-доюн дүжүрүп, шайлаашкынны эрттирген.
Аныяктар иелээн кырган-ачамның чуртунче чанып чорупканнар. Кырган-авам ол аалга келгеш, улус аразынче шоолуг кирбес, чугаа-соот-даа чок чоруп туруп берген. Кырган-ачам эскерип кааш, коргуп эгелээн. Акыларынга бодунуң сеткилинде бодап чораан бодалын ажыдып чугааланган.
— Кандаай чоор, акыларым, бо кады чурттаан кижимни эскерип турарымга, бир-ле ындыг элдептиг, чажыт байдалда-даа чоруп турар ышкаш, арай коргуп-даа тур мен. Канчаар чүвел азы ада-иезинге дедир аппарып, хүлээдип бээйн бе.
Акылары сүмелешкеш, бир-ле хүн кеннинден айтырар ужурга таварышкан. Дуңмазының хамык чугаалаан чүүлдерин ажыт-чажыт чок чугаалап берген. Кырган-авам ам канчаар, бодунуң чажыдын чугаалаар ужурга таварышкан.
— Мен дээрге хам чаяалгалыг, уктуг кижи-дир мен, ол ам чажыт, мээң оомну кым-даа билбес. Чүгле чоок кижилерим билир. Бир эвес мени ындыг чаяалгалыг деп билип каар болза, дарга-бошкалар ат кылганы ол. Ынчангаш улузум мээң ол чаяанымны чажырып чораан. Кады чурттаан кижим безин мени каапкаш чоруй барып болур — деп, кырган-авам шала муңгаргай харыылаан. Кырган-авамның чугаалаан харыызын дыңнааш, аалдың улузу аңгадап, элдепсинип, коргуп-даа турганнар. “Ам канчаар, бистиң өдек-коданда хам чаяалгалыг кижи бар эвес, олчаан маңаа чурттап артар болган-дыр” – деп аразында сүмелешкеннер.
Кырган-авамның дилээ-биле каш хонганда, кырган-ачам Уру хемче ашкаш, кырган-авамның дериг-дүңгүрүн, хер-херекселин эккеп берген. Ынчалдыр-ла кырган-авам биле кырган-ачам чурттап эгелээннер.
Ол үеде лама-хам улусту чазак-чагырга, дарга-бошкалар көрбес турган. Улус хамнарны бүдүү хооп, чалап турган. Кырган-авам база чонунга ачы-буянын чедирип чораан. Кажан репрессия эгелей бергенде, хамнар, ламаларны каржызы-биле аажылап турган. Боттарын ырадыр шөлүп, дүңгүр-орбазын өрттедип, хуюктап-даа турган. Олар боттарының ажы-төлүнүң амыдыралын бодааш, аай-дедир көжүп, ат-сывын өскертип, ажы-төлүн азырандыга-даа берип турган.
Кырган-авамның адын Долбаа Ондар дээр. Кады төрээннерин Долума,
Дарый дээр. Оон ыңай кады төрээннериниң аттары билдинмес, база-ла «Д» деп үжүк-биле эгелээн деп турар. Репрессия үезинде өскээр көжүп чоруткан дээр. Ынчангаш бо төөгүнү номчааш, канчап билир, боттарының эрткен үезин сактып келир ирги бе деп идегел-биле мону бижидивис. Кырган-ачам кырган-авам-биле чурттааш, он ажы-төлдүг болган. Чамдыктары бичиизинде-ле чок болган. Он ажы-төлүнден артып калганнары: Ыдыпаа, Кызыл-оол, Эник-оол, Байыр-оол база хеймер чаңгыс кызы Ойнаарак. Оларның салгалдарының аразында кандыг-даа мергежилдиң кижилери бар. Болар төөгүзүн утпайн, ам-даа уламчылап, өзүп олурар салгалдарынга ол бүгүнү арттырып каары-биле ам-даа төөгүзүн коптарып, бижип чоруур.
Амыдырал чаңгыс хүн-биле төнүп кагбас, ам-даа уламчылаар болгай.
Роланда СОТПА дыңнап бижээн.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №16 2024 чылдың март 2
