Мөңгүн-Тайга кожууннуң “Мөген-Бүрен” КУБ-туң малчын коданнарында мал оолдаашкыны кидин түлүк чоруп турар. Ылаңгыя сарлык малдың чаш төлүн онча-менди камгалап алыры белен эвес дээрзин малчыннар билир. Чүге дээрге сарлык – аңшуул мал. Ындыг болгаш албан-биле барып ээн черге төрүүр чаңчылдыг. Ынчангаш сарлык кадарчылары дүн-хүн чок малын онча- менди төрүдүп алыр дээш, туда кадарып турар.
Оларның бирээзи аныяк сарлык кадарчызы Таңдыжап Март-оолович Маска. Малчын Оргу-Ой деп черге кыштааш, чоокта чаа Хос-Дашта чазаанче көжүп алган. Ол боду мал аразынга өскен болгаш, келир үеде кым болурул деп мергежил шилилгези-даа кылбаан. Ада-ызыгуурун салгап, изиг күзелдии-биле малчыннап үнгеш, багай эвес ажыл-агыйын чорудуп турар. Ол 85 харлап чоруур кырган-авазы Анай Сагаанның чоргааралы. 60 харлаан ада-иезин солуп, оларның ажыл-херээн уламчылап чоруур идегелдиг малчын болуп турар. Дөртен хар безин четпээн аныяк сарлыкчының дөрт ажы-төлүнүң улуу чаа-ла 4 класс, бичиизи – ийи айлыг. Уругларының авазы Чаяна Сергеевна-биле эп-найыралдыг уруг-дарыын өстүрбүшаан, хүлээнип алганы күрүнениң малының бажын өстүрер дээш, кызып ажылдап турар.
– Бо хүнде бодумнуң хуу шээр малымдан аңгыда, 150 хире сарлык кадарып турар мен. Оларның аразында күрүнениң – 80 ажыг баш, артканы – хуу мал. Кыш хүр-менди эрткен. Март ай төнчүледир сарлыым төрүп эгеледи. Чаа-ла 10 шаа инек төрээн. Агаар-бойдус арай сооп тур, ооң кадында кокай база бар. Туда кадарбас болза, черле хоржок. Чамдык инектер дожап чоруй баргаш, ээн черге төрүүр. Оларны четчелеп, кичээнгейлиг болбас болза, кижи эскербейн-даа баар, ылаңгыя хат-шуурганда.
Мен ышкаш мал малдап чоруур республиканың бүгү малчыннарынга бо мал-маган төрүп турар часкы үени онча-менди эрттирип алырын, малының бажы немежип-ле турар болзун деп күзээр-дир мен! – деп, ада-өгбезиниң салгалдан салгалче дамчып келген кыштаг-хонаштарын ээнзиретпес дээш, чоргаар малын малдап чоруур аныяк сарлыкчы чугаалады.
Мөген-Бүренде ол ышкаш мал ажылынче кирип турар аныяктар хөй. Бо хүнде бүдүрүлгениң ниити байдалын хөй чылдарда ажылдап чоруур директору, Тывада ат-сураа алдаржаан, база бир көскү кижилерниң бирээзи Өшкү-Саар Ооржак кысказы-биле таныштырды:
– Бистиң бүдүрүлгеде бо хүнде 130 хире кижи ажылдап турар. Оларның 98-и малчыннар. Улуг сарлык кадарчылары – 12, дузалакчылары-биле 24 кижи, чылгычылар – 2 кижи база чаңгыс өшкү кадарчызы бар. Бо хүнде бүдүрүлгеде 18 муң баш хой, сарлык – 2000 ажыг баш, чылгы – 237 бар. Бо сан-чурагай мал оолдаашкыны төнерге, оон көвүдээр дээрзи билдингир. Бүгү кадарчылар малдың чаш төлүн камгалап алыры-биле, кызымак ажылдап турар. Кончуг чымыштыг үе эгелээн. Үстүнде кииргеним, чүгле күрүнениң малы, а ниитизи-биле сумуда 24 муң шээр мал, 4 муң ажыг сарлык, 350 ажыг чылгы мал бар.
Малчыннарның санап турары-биле, бо чылын ылаңгыя сарлыктың мал оолдаашкыны эрткен чылга көөрде, эки эгелээн деп турар. Амдыгааштан эмдик сарлыктарны саанга өөредип эгелээн. Ынчангаш саанче бо чылын эрте кирер боор бис. Агаар-бойдузувус шириин, ол шаптыктавас чүве болза, малдың оолдаашкыны эки болур хевирлиг.
Январь айның чыккылама сооктарында улуг чидириглиг болдувус. 338 баш малывыс доңуп, чудап өлген. Ооң каражазын үндүрүп алыр дээривиске, кожуун девискээринге онза байдал чарлаттынмааны-биле болдунмаан. Ооң аңгыда, мал төрүп эгелээрге, кокай-бөрү көвүдеп турар. Оларны узуткаары болдунмас. Малчыннарның боттарында ок-боо чок. Ону чөпшээревейн турар. Тожуда ивижи кижи бүрүзү чөпшээреп каан боолуг-дур. Бистиң бо адыш оюу ышкаш черде чүк-чүгүнден кызыгаарга бүзээледип алган малчыннарга дыка берге. Ындыг-даа болза кым-даа чурттун каггаш, өскээр көжер дивейн, бергелерге торулбайн ажылдап турар. Ылаңгыя аныяктар мал ажылынче хөй кирип турары мактанчыг. Бо хүнде сарлыкчылар аразында мээң ажылдап келген үемден санаар болза, 5 дугаар салгал болур аныяктар малчыннап турар. Оларның эң улуу 45 харлыг. Сарлык кадарчыларының аразында 3 кадарчы бот болуп турар. Оларны дүрген өгленип көрүңер деп, далаштыра бээр-дир мен. Чүге дээрге аныяк өг-бүлелерге көрдүнген күрүне деткимчези болур хөй программалар-даа бар. Ол ышкаш бот-борзаң-даа болза, мал ажылынче кирип турарынга канчап өөрүвес боор, чүгле харын малын төрүдүп алгаш, саанчы хереглей бээри берге-дир. Амдыгааштан саанчылардан дилеп, дугуржуп көрүңер деп чугаалап-ла турар-дыр мен – деп, хоочун удуртукчу ие сеткилинден сагыш човаашкынныг чугаалады.
Март 30-де Мөген-Бүренниң Кызыл-Шың деп черинге сарлык кадарчыларының хуралы болган. Аңаа бүдүрүлгениң удуртукчузу аныяк сарлыкчыларга чагыг-сөзүн берип, ажыл-агыйның бүдүрүкчүлүүн чедип алыры-биле демниг ажылдаарын сүмелеп, шала ажылы аскап турарларның адын адап, шыңгыы негелдени-даа кылган. Ол хүн малчыннарга үш (январь, февраль, март) айның шалыңын үлээр дээн эки медээни берип тура, Өшкү-Саар Аракчааевна мынчаар тайылбырлаан:
– Федералдыг дотация азы күрүне дузаламчызы 6 сая ажыг рубльди бо хүннерде алдывыс. Ам-даа 1 сая рубльди чедир алыр ужурлуг бис. Республикада бис ышкаш бүдүрүлгелерниң аразында бистиң бүдүрүлгевисте ажылдап турар улустуң саны хөй. Ынчангаш квартал санында 1 сая 300 муң рубль үндүрүг төлевиринче үнүп турар. Бо хүнде ында өревис чок.
Малчыннарның эң-не чидиг айтырыы – акша-шалыңының эвээжи. Шалыңның кудуку хемчээлинге-даа санап киирер дээрге, ындыг үндезин (источник) чок болуп турар. Боттарывыс тушёнка (какпактаан эът), ак чем болгаш өске-даа продукциявысты садып-саарып, оон кирген орулганы чыып тургаш, бүдүрүлгениң доора чарыгдалдарын дуглап турар бис. Чижээ, бир машина мал чеми азы дус сөөртүлгезинче чүгле машинаның хөлезининче чарыгдал 130 муң рубльден эвээжевес-тир. Маңаа сигенниң азы дустуң өртээн кадарга, оон-даа хөй. Ындыг-даа болза малчыннарның хүннүң-не ажыглаар аъш-чеми болгаш өске-даа хереглел барааннарын үспес дээш, кызып ажылдап турар бис – деп, ол чугаалады.
Ол-ла хуралга чыглып келген малчыннарга август 5–6 хүннеринде сарлыкчылар фестивалынга сарлык сүдүнден кылган чемнер, аң кежи, мал кежи, койгун, тарбаган-даа кежинден даараан идик-хеп, эттээн алгылар дээш өске-даа кылган чүүлдерниң садыг-делгелгезинден аңгыда, өглер делгелгези болур деп чарлааш, амдыгааштан эгелеп сарлыкчыларга белеткенип эгелээрин бүдүрүлгениң удуртукчузу дыңнаткан.
/ К. МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу.
"Шын" 2023 чылдың апрель 5 №24
#Шынсолун #Тыва #КөдээАжыл_агый #Мөңгүн_Тайга #Мөген_Бүрен #Малчыннар
