Тываның чурттакчылары янзы-бүрү озал-ондакка таварышпазын дээш, республиканың эрге-чагырга органнары, онза байдалдар албан черлери болур чогуур хемчеглерни баш бурунгаар ап чорудуп турар. Кижилер арга-арыг кирбезин, аңаа аспазын, өрт үндүрбезин дээш, арга-арыглыг черлерже чоруурун август айның 23-ке чедир хораан.
Тываның хемнер, хөлдеринге кижилер дүшпезин, амы-тынындан чарылбазын дээш, “Суг – айыыл чок девискээр” деп акцияны онза байдалдар албан черлери чарлап, оваарымчалыг болурун сагындырып, сугга айыыл озал-ондактан, харын-даа мырыңай өлүм-чидимден чайлаарының арга-сүмезин берип турар.
Россия Федерациязының Тыва Республика талазы-биле Онза байдалдар яамызының хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албан черлериниң камгалакчылары, биче хемчээлдиг хемелер талазы-биле күрүне инспекциязының ажылдакчылары Каа-Хем, Бии-Хем болгаш Улуг-Хем уннарынга, Хадың, Дус-Хөл, Чагытай дээш өске-даа хөлдерге хайгаарал дозугларын тургузуп, оларга хамааржыр суг девискээрин доктаамал кезип, күчүлүг хемелерлиг эжиндирип чоруп турарлар. Онза кичээнгейни кижилер дыштанып барып, эштип турар хөлдерже, хемнер эриктеринче угландырган.
Арга-арыгга, хемнер болгаш хөлдерге айыыл чок чоруунуң шупту тайылбырларын, арга-сүмелерин республиканың чурттакчыларының чамдыызы кичээнгейге албас, ынаар сагыш салбас, тыва улустуң үлегер домаанда дег “Караан хаптап, кулаан кумнап алган-даа” ышкаш боор. Ооң уржуунда ындыг кижилерниң чамдыызы тоомча чок болгаш оваарымчалыг эвезинден арга-арыгга, хемнер, хөлдерге озал-ондакка таваржып, харын-даа мырыңай амы-тынындан чарылган таварылгалар бар.
Эрткен июль айның сөөлгү, бо август айның баштайгы он хонуктары онза байдалдар албан черлериниң ажылдакчыларынга дүшкүүрлүг болган. Чүге дээрге арга-арыгже каттап, мөөгүлеп, тооруктап чоруткаш, каш-даа кижи хондур-дүндүр аскан. Оларны дилээринге болгаш камгалаарынга онза байдалдар албан черлериниң ажылдакчылары дыка шүүдээн, хөй күштү болгаш күрүнениң акша-хөреңгизин куруг черге үндүргени ол. Аскан кижилерни дилээри дээрге-ле машина-техника ажыглаары, кывар-чаар материалдарны чарыгдаары болгай.
Хемнер, хөлдерге база улуг кижилер болгаш ажы-төл дүшкен. Оларның барык шуптузун онза байдалдар албан черлериниң ажылдакчылары, эрес-дидим болгаш күштүг-шыырак хамаатылар камгалап алган.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суур чурттуг өг-бүлениң бирээзиниң дөрт харлыг оглу бажыңындан үнгеш, чанып келбээн, ону ада-иези, төрелдери болгаш кожалары дилээш тыппаан дугайында медээ июль айның 25-тиң хүнүнде кежээ 11.00 шак үезинде онза байдалдар болгаш полиция албан черлеринге келген. Полиция ажылдакчылары оолду Хайыракан суур иштинге дилээрин организастап, аңаа суурнуң чурттакчыларын хаара туткан. Чээрби камгалакчы суур чоогунга дилээшкинни эгелээн. Июль 26-ның хүнүнде 128 камгалакчы оолду дилээрин уламчылап, квадрокоптерлер дээш өске-даа техниканы база ажыглаан.
Бичии оолду дилеп турар үеде ооң читкенинге хамаарыштыр янзы-бүрү бижимелдер социал четкилерге көстүп кээп, канчаар дилээринге арга-сүмелерни бижикчилер берип турганнар. Чижээлээрге, Мерген Моңгуш дээрзи бичии оолду бир кижи чажырып алган, ону дилээрин будалдырып турар чадавас, бир эвес оолду ыттар үзе-чаза ызырып каапкан болза, хан-чини арткай-ла дээн хевирлиг сүмелерни берип турган.
Тайгира Серен деп аттыг бижикчи хамнарга өттүр көргүстүрерин саналдаан.
Хайыракан суурдан читкен оолду дилээринге ниитизи-биле 400 хире кижи киришкен деп ВКонтакте социал четкиде бижээн. Бичии оол читкен дугайында массалыг информация чепсектеринде чарлал номчааш, Кызылдан чедип келгеш, дилээшкинге киржип турган Эдуард Моңгуш, Буян Сарыглар, Өнер Моңгуш олар бичии Начынны июль 27-ниң хүнүнде эртен даң бажында Хайыракан суурдан 2–3 километр ыракта арыг иштинден тып алганнар.
Тайга-таскылга чоруп өөренмээн улуг кижилер каттап, мөөгүлеп, тооруктап чорааш арга-эзимге аза бээр таварылгалар сөөлгү үеде көвүдээн. Ындыг черлерниң бирээзи Бии-Хем кожууннуң девискээринге хамааржыр “Тайга” станцияның чоок-кавызы. Августуң 5–13 хонуктарында бирээзи 60, өскези 72 харлыг ийи кырган-авай ол черге аскан.
Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суурнуң чурттакчызы элээди оол Ак-Хаядан каттаар дээш чоруткаш, Кара-Чадаанаже ажыр каттай бергеш, аза берген. Ооң читкениниң дугайында медээ Тываның камгалакчылар отрядынга август 10-да кирген. Камгалакчылар оолду дилеп тыпкан, ооң кадыының байдалы эки болган.
Каттап, тооруктап чорааш аскан кижилерни дилээринге база хөй кижини, машина-техниканы хаара туткан. Тоомча болгаш оваарымча чогу-биле аза бээр улуг кижилерниң моюннарынга, инектер моюннарынга ышкаш, коңгулуурлар баглап каар, даажы кайы ырактан дыңналып чоруур кылдыр деп оюн-баштак санал ВКонактеде бижикчиден кирген. Бир эвес биргээр алыр болза, боттарының буруузу-биле аскаш, онча-менди тывылган кижилерни торгаап, оларны дилээринге үндүрген күрүне чарыгдалдарын дуглаар хоойлу-дүрүмнү хүлээп алыр болза, чөптүг болгу дег.
Арга-эзимге аскан кижилер амы-тынныг артып каап болур, а бо сугга тоомча чок эжингеннер ол-ла хевээр сугга дүшкениниң таварылгалары эвээш эвес.
Август 27-де Кызылдың оң талакы дачалар талазынга Улуг-Хемге эштип турган 11 харлыг уруг сугга дүже бээрге, эрес-дидим оолдар Дозураш Доштуг-оол биле Мергешир Бар-оол ону сугдан уштуп эккээрге, медерел чок болган. Камгалакчылар болгаш эмчилер дүрген дуза чедиргени өршээл бооп, уруг дириг арткан.
Эрзин кожуунда Тере-Хөлге аныяк эр кижи июль 31-де эзирик эштип тургаш, сугга дүжүп өлген.
Июль 31-де “Азас” дыштанылга баазазындан аныяк эр кижи Ногаан-Хөлче чорупкаш, ол-ла хевээр читкен. Камгалакчылар Ногаан-Хөлдүң дүвүн, чоок-кавызын барык бир неделя дургузунда шинчилээш, август 7-де, кежээ, Ногаан-Хөлдүң соңгу талазында эрик кыдыындан эр кижиниң мага-бодун тыпкан.
Алаш хемниң унунда Хураган-Кежии деп черге август айның эгезинде 20 харлыг оол эштип турда, ону хемниң шапкын агымы алгаш баткан. Ооң мага-боду тывылган. Август айның 3-те байдал-биле алырга, бо аныяк оол-биле катай санаарга, 2023 чылдың эгезинден бээр үеде Тываның хемнер, хөлдеринге 15 кижи сугга дүжүп өлген.
Арга-арыгга, хемнер болгаш хөлдерге, черле ынчаш каяа-даа кончуг оваарымчалыг болурунуң, айыыл чок чоруктуң негелделерин шыңгыы сагыырының дугайында тайылбыр ажылын республиканың эрге-чагырга органнары, онза байдалдар албан черлери калбаа-биле чорудуп турар. Ынчалза-даа кижилерниң азары болгаш чидери, сугга дүжери уламчылап турар.
Тыва улустуң “Чагыг тоовас – чазар”, “Боданганы ботка херек” деп үлегер домактары бар. Каяа-даа, кажан-даа озал-ондакка таваржып болур бис деп чүүлдү кижи бүрүзү медереп билип, онза байдалдар албан черлериниң камгалакчыларының тайылбыр ажылын кичээнгейге ап чорууру чугула.
Ш. МОНГУШ.
"Шын" №61, 2023 чылдың август 19
