«Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг» деп тыва улустуң үлегер домаанда чиге-ле сөглээн. Шынап-ла, мал-маганныг улус бай-шыырак, тодуг-догаа чурттап чоруур болур-дур. Тыва чон шаандан тура-ла өреге бүрүзү аксынга өй малды тудуп, ооң сүт-саанын ижип, эъдин чиштеп, алгы-кежинден, дүгүнден эктинге кедер идик-хевин даарап кедип чораан.
Республиканың кол амыдыралы мал ажыл- агыйы болгай, ынчангаш чыл санында, чайның сөөлгү айында, мал-маган семирий бергенде, малчыннарның байырлалы Наадымны эрттирип, чыл дургузунда эки үре-түңнелдиг ажылдааш, малының баш санын өстүрген мурнакчы малчыннарны алгап-мактап, чемпионнарны тодарадыры чаңчыл апарган.
«Муңчулар» деп адаарывыс, шээр малдың баш санын муң чедир азыраан малчыннарның саны чыл санында немежип олурары өөрүнчүг. Бо 2023 чылдың малчыннар байырлалынга белеткел ажылдары колдуу адакталган. Шаңнал-макталга төлептиглериниң даңзызын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы тургускан. Кожуун бүрүзүнде эки үре-түңнелдиг малчыннар бар.
Сүт-Хөл кожуундан каш малчын бо чылын Наадымга шаңнал алырын болгаш ниитизи-биле мал ажылының дугайында Сүт-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол зоотехниги Шончалай Ондар чугаалады:
– Муңчуларны шаңнап эгелээнден бээр санаарга, кожуунувуста ниитизи-биле беш муңчу бар. Эрткен чылын ийи муңчу немешкен.
Эрткен кыштың арай кадыг болганы, малчыннар малының баш санын эвээжеткени-биле «муңчу» деп атка төлептиг малчын немешпээн.
Кожуунда бода малдың баш саны 10 муң ажыг, аъттар 6 муң ажыг, шээр мал 100 муң ажыг база 100 ажыг баш сарлык бар.
Бистиң кожуундан бо чылын үш чемпион бар. Бирги чергениң чемпиону Алдан-Маадыр сумузунда хууда арат ажыл-агыйлыг Эрес Ооржак Манчүрек деп черниң Алаакта чурттап, малын азырап чоруур. Муң ажыг хойлуг. 2014 чылда-ла «Алдарлыг малчын» деп бедик атты алган кижи. Бо чылын «Бирги чергениң чемпиону» деп атка төлептиг болганы ол. Ийи дугаар чемпионувус Ишкин сумузунуң Үстүү-Соор деп черниң малчыны Чизе Ондар. Ол база бүгү назынында малын малдап, кожуунда эң-не эки дүктүг ангор өшкүлерниң баш санын өстүрүп чоруур малчын. Үш дугаар чемпионувус Яков Чадаңмаа. Олар шупту күрүнеге үндүрүүн төлеп, ажыл-ижиниң ажыын көргүзүп чоруур, хууда араттар.
Үстүнде ады кирген үш малчынның ийизи тайгаже малын чайлагладып чорупкан. А үш дугаар малчын Яков Ондарович өөнүң ишти Алдын-кыс Сөспүй-ооловна-биле шынааже кирип келген болду. Малчын өг-бүле-биле ужуражыр аргалыг болдувус.
Яков Чадаңмаа, «Наадым– 2023-түң» үшкү чергениң шаңналынче кирген малчын:
– 1969 чылда хөй ажы-төлдүг, малчын өг-бүлеге төрүттүнген мен. Миннип кээримге-ле, улуг улузум, өгбелерим мал-биле сывыртажып чоруур улус чорду. Ынчангаш чажымдан-на мал ажылынга бердинген мен. Школаны дооскаш-ла, ада-иемге дузалажып, совхоз малы кадарып эгеледим. Колхоз, совхозтар дүшкен соонда, ада-иемниң малын улаштыр азырап эгелээш, бо хүннерге чедир малдан-на халбактанып чоруурум бо.
Өөм ишти Алдын-кыс Сөспүй-ооловнаның ада-иези база Ишкинге малчыннап чораан, кожаларывыс деп болур. 1994 чылда өг-бүле туткаш, малчыннар ажы-төлү болганывыста, кады малчыннаар деп шиитпирлээн бис. Бодувустуң хууда малывысты өстүрбүшаан, ооң-биле чергелештир өг-бүле деп бичии күрүневисти база сайзыратканывыс ол. Үш оол, бир кыстыг болдувус. Ажы-төлүвүстүң бичиизи безин сургуулдай берген. Улуглары аңгы өг-бүлелиг, ажы-төлдүг апаргылаан. Дөрт чаптанчыг уйнуктарның кырган-авазы, кырган-ачазы болур аас-кежиктиг болдувус. Уйнуктар ам-даа немежир-ле боор. Оолдарымның улуу бис ышкаш мал-маганга сонуургалдыг, мал эмчизи болган. Ортуну кижи эмчизи, хеймеривис электрик мергежилди чедип алыр дээш, Кызыл хоорайда өөренип турар, а чаңгыс кызывыс Барнаул хоорайның медицина университединде өөренип турар.
Үстүү-Ишкинниң бажында Хүүректигниң Белдир деп черде малывысты чайлагладып тур бис. Хой-өшкү, мыйыстыг бода мал болгаш чылгы дээш шуптузун катай-хаара азырап чоруур бис. «Муңчу» деп атка чедер дээш, бүгү аргаларны ажыглап, чүткүлдүг ажылдап чоруур бис.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №59, 2023 чылдың август 9